Λεξικό Βασικών Όρων της Ιλιάδας

Αδυνάτου σχήμα: χρησιμοποιείται όταν ο ποιητής θέλει να δείξει πως κάτι δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο αν αλλάξει η φυσική τάξη του κόσμου (π.χ. η δήλωση του Αχιλλέα στη ραψωδία Α ότι θα ξαναγυρίσει στη μάχη μόνο αν το σκήπτρο που κρατούσε βγάλει φύλλα, κάτι βέβαια που είναι αδύνατο να συμβεί σύμφωνα με τους νόμους της φύσης.) 

Αναδρομική αφήγηση: αφήγηση που αναφέρεται σε γεγονότα που έχουν συμβεί πριν από το σημείο της ιστορίας στο οποίο βρίσκεται η αφήγηση. 

Αναχρονισμός: προβολή μιας συνήθειας της εποχής του Ομήρου σε παλαιότερη εποχή(π.χ. καύση των νεκρών που αναφέρεται στην ραψωδία Α, ενώ στα μυκηναϊκά χρόνια επικρατούσε η συνήθεια της ταφής των νεκρών.) 

Ανθρωπομορφισμός: η συνήθεια του ομηρικού ανθρώπου να παρουσιάζει τους θεούς του Ολύμπου με ανθρώπινα γνωρίσματα τόσο στη μορφή (εξωτερική εμφάνιση) όσο και στη συμπεριφορά και στο χαρακτήρα. 

Από μηχανής θεός: Η εμφάνιση ενός θεού σε μια ώρα κρίσιμη για την εξέλιξη της υπόθεσης( π.χ. η εμφάνιση της θεάς Αθηνάς στον οργισμένο Αχιλλέα, τη στιγμή που είναι έτοιμος να σκοτώσει τον Αγαμέμνονα), στη ραψωδία Α. 

 Αποστροφή : σχήμα κατά το οποίο ο ποιητής  διακόπτει τη ροή της αφήγησης και στρέφεται για λίγο σε κάποιον από τους ήρωες του έργου, χρησιμοποιώντας το β΄ενικό ή β΄ πληθυντικό πρόσωπο. Με το σχήμα αυτό ο ποιητής φανερώνει τη συμπάθειά του προς τον ήρωα (π.χ. η αποστροφή του ποιητή προς τον Πάτροκλο στη ραψωδία Π).  

Αριστεία : η ξεχωριστή ανδρεία που δείχνει  ένας πολεμιστής στη διάρκεια της μάχης. Ο στόχος του ποιητή είναι να προβάλει την αξία του πολεμιστή και να προκαλέσει το θαυμασμό των ακροατών. (π.χ. Η αριστεία του Διομήδη στη ραψωδία Ε). 

 Άστοχα ερωτήματα: τα ερωτήματα που δεν αποσκοπούν στη διερεύνηση  της αλήθειας. Απορρίπτονται ένα-ένα για δοθεί στο τέλος έμφαση  στην αλήθεια (π.χ.  τα άστοχα ερωτήματα που διατυπώνει ο Αχιλλέας στη ραψωδία Α). 

Άτη-ύβρη-νέμεση τίση: άτη είναι η τύφλωση του νου του ανθρώπου. Η άτη οδηγεί στην ύβρη δηλαδή ο άνθρωπος ξεπερνά τα όρια και φέρεται με ασέβεια σε θεούς και ανθρώπους. Η ύβρη προκαλεί τη νέμεση, δηλαδή την οργή των θεών και ακολουθεί η τίση που είναι η τιμωρία του ανθρώπου. Οι Θεοί και η Μοίρα προειδοποιούν πάντα τον ήρωα, ο οποίος δρα ελεύθερος, άρα έχει και την ευθύνη των πράξεών και των αποφάσεών του. (Η Μοίρα ορίζει το μερίδιο των συμφορών του κάθε ανθρώπου). 

Αφήγηση in medias res: η τεχνική σύμφωνα με την οποία η αφήγηση των γεγονότων ξεκινάει από ένα προχωρημένο σημείο της ιστορίας και όχι από την αρχή. 

Ειρωνεία επική :αφηγηματική τεχνική κατά την οποία ο ήρωας παρουσιάζεται να αγνοεί την αλήθεια, ενώ τη γνωρίζει ο ακροατής ή ο αναγνώστης. Αντίθεση ανάμεσα σε αυτό που φαίνεται και σε αυτό που συμβαίνει. 

Επιβράδυνση: η καθυστέρηση της εξέλιξης της υπόθεσης που έχει ως στόχο να αυξήσει την αγωνία των ακροατών και να συμβάλει στην ομαλή εξέλιξη της πλοκής. 

Επικοινωνία θεών με ανθρώπους:

     α. Ενανθρώπιση: Ενανθρώπιση ονομάζεται η εμφάνιση των θεών στους ανθρώπους όχι με τη  θεϊκή μορφή τους αλλά με τη μορφή ανθρώπου.

       β. Επιφάνεια: ονομάζεται η εμφάνιση των θεών στους ανθρώπους με τη θεϊκή ιδιότητα τους( π.χ. η επιφάνεια της θεάς Αθηνάς στον Αχιλλέα στη ραψωδία Α)

        γ. αθέατη βοήθεια: φώτιση 
Επίθετο: το στολίδι της λέξης
α. περιγραφικό: δίνει την εικόνα του αντικειμένου π.χ. κοίλα πλοία Α26
β. χαρακτηριστικό: αποδίδει ιδιότητα του χαρακτήρα π.χ. μεγαλόψυχοι Αχαιοί Α123
γ. τυπικό (επαναλαμβανόμενο): το επίθετο που συνοδεύει σταθερά ένα ουσιαστικό και του αποδίδει μια
γνωστή ιδιότητα (π.χ. θείος Πηλείδης, μέγας Αγαμέμνων). Προέρχεται από καθιερωμένες στερεότυπες
φράσεις (formulae) τις οποίες ο ποιητής πήρε και χρησιμοποίησε στο στίχο του, όπως τις βρήκε στην επική
παράδοση. Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις –παρ’ όλα αυτά– μοιάζει  ταιριαστό και χαρίζει στο στίχο
ζωντάνια, αμεσότητα και παραστατικότητα. 
Ηθογράφηση: η παρουσίαση του χαρακτήρα των ηρώων. Αυτό γίνεται με δύο τρόπους: α) με την
περιγραφή και τους χαρακτηρισμούς που δίνει ο ίδιος ο ποιητής β) με την παρουσίαση του χαρακτήρα
των ηρώων, των λόγων και των πράξεων τους ώστε ο αναγνώστης να σχηματίσει τη δική του άποψη για
τους ήρωες χωρίς την παρέμβαση του ποιητή. 
Θαυμαστό ή υπερφυσικό στοιχείο:  γεγονότα που έρχονται σε αντίθεση με τους φυσικούς νόμους και δεν
μπορούν να εξηγηθούν με την ανθρώπινη λογική. 
Ικεσία: η θερμή παράκληση σε κάποιον, συνήθως για να  παρέχει τη βοήθεια του. Θεσμός της αρχαίας
κοινωνίας –προστατευόμενος από τον Ικέσιο Δία που έχει μάλιστα συγκεκριμένο τυπικό: ο ικέτης
γονάτιζε μπροστά στον ικετευόμενο και με το ένα χέρι αγκάλιαζε τα γόνατά του και με το άλλο άγγιζε το
πηγούνι ή το χέρι του. Μπορούσε να καταφύγει σε βωμό (αν υπήρχε σε αυλές σπιτιών) ή στην εστία (που
υπήρχε στο εσωτερικό του σπιτιού). Με αυτόν τον τρόπο εξασφάλιζε άσυλο ο ικέτης ως πρόσωπο ιερό και
γινόταν δεκτός ως «ξένος». 
Κύκλος: σχήμα –τεχνική του να τελειώνει ένα τμήμα κειμένου, όπως ακριβώς  (ή περίπου)  όπως άρχισε.
Π.χ. Προοίμιο Α 1–7 αρχίζει και κλείνει με το όνομα του Αχιλλέα. 
Νόμος των τριών: η τεχνική σύμφωνα με την οποία ο ποιητής αναφέρεται σε τρία πράγματα και αφήνει
για το τέλος το πιο σημαντικό. 
Παρομοίωση:  Ένα από τα κυριότερα εκφραστικά μέσα των Ομηρικών επών είναι η παρομοίωση: σχήμα
λόγου κατά το οποίο για να τονίσουμε την ιδιότητα ενός προσώπου, ενός πράγματος ή μιας ιδέας, το
συσχετίζουμε με κάτι άλλο πολύ γνωστό που έχει την ίδια ιδιότητα σε μεγαλύτερο βαθμό.

Τα δομικά στοιχεία της ομηρικής παρομοίωσης είναι τα εξής:

α) Αποτελείται από δύο μέρη: το αναφορικό, το οποίο εισάγεται κυρίως με τις λέξεις «πως», «όπως» και το δεικτικό, το οποίο εισάγεται με τις λέξεις «έτσι», «παρόμοια». Συνήθως το αναφορικό μέρος της παρομοίωσης προηγείται και είναι μεγαλύτερο σε έκταση από το δεικτικό. Αυτό γίνεται γιατί ο σκοπός του αναφορικού μέρους είναι να προσδιορίσει και να κάνει σαφές το δεικτικό μέρος, το οποίο είναι και το ζητούμενο.

β) Συνήθως η παρομοίωση έχει δύο κύριους όρους, έναν στο αναφορικό μέρος και έναν στο δεικτικό, οι οποίοι έχουν ένα κοινό σημείο – όρο  και γι’ αυτό παραλληλίζονται μεταξύ τους.

Ο ρόλος της παρομοίωσης στα ομηρικά έπη είναι πολλαπλός:

α) Χρησιμοποιείται για να ζωντανέψει μια εικόνα ή/ και να τονίσει μια ψυχική κατάσταση, κυρίως κατά τη διάρκεια κάποιας περιγραφικής αφήγησης,

β) Εισάγει στοιχεία της καθημερινότητας στην επική αφήγηση, που απομακρύνουν για λίγο τον ακροατή από τον ηρωικό κόσμο, βοηθώντας έτσι τον αναγνώστη αφενός να ενημερωθεί γι’ αυτά, εάν τα αγνοεί, και αφετέρου να κατανοήσει καλύτερα μέσω αυτών, εάν τα γνωρίζει, τα άγνωστα στοιχεία, που θέλει να παρουσιάσει ο ποιητής,

γ) Ανακόπτει μεν τη δράση και εξέλιξη του έπους, αλλά εντείνει το συναίσθημα,

δ) Ποικίλλει και πλουτίζει την αφήγηση σε σχέση με μια απλή περιγραφή

ε) Ανήκει στους έμμεσους τρόπους παρουσίασης των πραγμάτων

Η μελέτη της ομηρικής παρομοίωσης πρέπει να ακολουθεί τα εξής στάδια:

α) Τη διάκριση των δύο μερών της, αναφορικού και δεικτικού,

β) Τον εντοπισμό των δύο κυρίων όρων, οι οποίοι συγκρίνονται,

γ) Την επισήμανση του κοινού σημείου των δύο συγκρινόμενων όρων,

δ) Τον προσδιορισμό του χώρου, από τον οποίο αντλείται το υλικό της

Προειδοποίηση ή προϊδεασμός ή προσήμανση του ακροατή: Προειδοποίηση του ακροατή ονομάζεται η εκ των προτέρων νύξη από τον ποιητή για γεγονότα ή καταστάσεις που θα παρουσιαστούν  αργότερα. 
Προοικονομία: Η τακτική του ποιητή να προετοιμάζει από πριν τους ακροατές-αναγνώστες για όσα θα ακολουθήσουν αυξάνοντας με αυτόν τον τρόπο την αγωνία τους. 
Τυπικός αριθμός: ο αριθμός τρία και τα πολλαπλάσια του.(π.χ. εννιά μέρες τιμωρεί ο Απόλλωνας τους Αχαιούς στην ραψωδία Α). 
Τυπικά θέματα/ στοιχεία: στοιχεία που επαναλαμβάνονται πανομοιότυπα ή ελαφρά παραλλαγμένα. Όπως: α. τυπικά επίθετα, β. τυπικοί στίχοι (είναι οι στίχοι που χρησιμοποιούνται συχνά αυτούσιοι ή με κάποιες μικρές παραλλαγές και διευκόλυναν τους αοιδούς να απομνημονεύουν πιο εύκολα τα έπη) και γ. τυπικές σκηνές (π.χ. φιλοξενία, αναγνώριση, ικεσία, μετάβαση ενός θεού από ένα μέρος σε άλλο κλπ.) 
Υστεροφημία: η επιδίωξη του ήρωα να αφήσει καλό όνομα και μετά το θάνατο του. Για την ομηρική εποχή ήταν ένα σπουδαίο ιδανικό-αξία και οι ήρωες προσπαθούσαν να κατακτήσουν την υστεροφημία με πράξεις ηρωικές.