ΡΑΨΩΔΙΑ Α 350-431α Συνάντηση Αχιλλέα- Θέτιδας

Η συνάντηση  μητέρας και γιού.

Απομονώνοντας τη σκηνή από το πολεμικό έπος ,αυτή εμφανίζει την αιώνια τρυφερή σχέση μάνας-παιδιού. Ένα πληγωμένο από βάσανα παιδί , μια συμπονετική μητέρα που ανταποκρίνεται άμεσα, είναι βίωμα όλων γενικά  των ανθρώπων. Ο ποιητής καταφέρνει και αποδίδει ρεαλιστικά τη σκηνή στους στίχους Α361-364 (πλάγι του εκάθισεν, τον χάιδεψε, τι κλαίς, μην το ΄χεις μυστικό) αλλά και στους  στιχ. Α422-423(σύ ... τραβήξου και…. ησύχαζε) χωρίς να  πλήττει την ηρωική εικόνα του Αχιλλέα· αντίθετα, την ενισχύει προβάλλοντας τον εσωτερικό του κόσμο  και τη δυνατή  σχέση  με τη μητέρα του.

Η δέηση του Αχιλλέα.

Γιατί ο Αχιλλέας επιλέγει ως χώρο της προσευχής του την ακρογιαλιά;

Ο Αχιλλέας κλαίγοντας (όχι ως ένδειξη αδυναμίας ή μικροψυχίας) καταφεύγει στο ακρογιάλι για να προσευχηθεί. Το ακρογιάλι εμφανίζεται ως  η καταλληλότερη τοποθεσία για τη δέηση του, καθώς α)η μητέρα του η Θέτιδα είναι θαλάσσια θεότητα, β)παράλληλα όμως καταφαίνεται η στενή σχέση του Έλληνα της ομηρικής(αλλά και κάθε εποχής) με τη θάλασσα ,στην οποία απέδιδε εκτός των άλλων, και καθαρτικές ιδιότητες και την οποία θεωρούσε κατοικία πολλών θεοτήτων. Αξιοσημείωτη είναι η άμεση ανταπόκριση της θεάς , όπως ακριβώς έπραξε στην Οδύσσεια η Αθηνά με την ενανθρώπισή της στο Τηλέμαχο, αλλά και ο Απόλλωνας στην προσευχή του Χρύση. Η Θέτιδα δεν εμφανίζεται με ενανθρώπιση, αλλά με τη θεϊκή της υπόσταση (επιφάνεια),  σαν θαλάσσια ομίχλη, που πρέπει ωστόσο να είχε και κάποια ανθρώπινα χαρακτηριστικά – ανθρωπομορφισμός (στ. Α 360). Το αίτημα του Αχιλλέα προς τον Δία είναι να βοηθήσει τους Τρώες να στριμώξουν τους Αχαιούς στην άκρη της θάλασσας, δίπλα στα πλοία· ο ήρωας θέλει μέσα από τη συντριβή τους, οι Έλληνες να συνειδητοποιήσουν την αιτία της καταστροφής των που δεν είναι άλλη από τον Αγαμέμνονα και το πείσμα του. Έντονα  ειρωνικός ο τόνος της φράσης «για να χαρούν τον βασιλιά τους όλοι», αλλά και τη διάθεσή του να ενοχοποιήσει όλους τους Αχαιούς που  ανέχονται τέτοιο βασιλιά. 

Αχιλλέας: αδυναμία, παράπονο, ξέσπασμα σε δάκρυα που εξωτερικεύουν τον πόνο του, αίσθημα αδικίας, πληγωμένος εγωισμός που επιζητά τη μητρική υποστήριξη – παρηγοριά. Θεωρεί την αποκατάσταση της τιμής του ευθύνη του Δία και αντιστάθμισμα για την ολιγόχρονη ζωή του. Με υποκειμενικότητα εξιστορεί τα γεγονότα ενοχοποιώντας τον Αγαμέμνονα και αποσιωπώντας τη δική του αυθάδεια. Θέτει την προσωπική του ικανοποίηση πάνω από το κοινό καλό ζητώντας την τιμωρία όλων των Αχαιών.

Ο ρόλος της Θέτιδας

Η Θέτιδα ως θεά γνωρίζει τα προβλήματα του γιου της. Γιατί τον ρωτάει σαν να έχει πλήρη άγνοια γι’ αυτά; Ποια γεγονότα αφηγείται στη μητέρα του ο Αχιλλέας στους στ. 365 – 393; Αυτά τα γεγονότα τα δίνει από τη δική του σκοπιά. Τι προβάλλει και τι παραλείπει;

Η Θέτιδα εκτός της μητρικής σχέσης που τη συνδέει με τον Αχιλλέα απολαμβάνει ενός σημαντικού πλεονεκτήματος  που την καθιστά ως το καταλληλότερο πρόσωπο για να μεταφέρει το αίτημα του Αχιλλέα στο Δία· είναι αυτή που κάποτε με τις ενέργειές της έσωσε τον πατέρα των θεών από βέβαιο κίνδυνο. Σύμφωνα,  λοιπόν, με το πανάρχαιο δίκαιο της προσφοράς και της ανταπόδοσης, η Θέτιδα δεν θα επικαλεστεί μόνο το δίκιο του γιού της, αλλά και τη χάρη που από παλιά της χρωστάει ο Δίας. Αξίζει να προσέξουμε ακόμα την υπόδειξη του ήρωα στη μητέρα του να πάρει ενώπιον του Δία την τυπική στάση της ικεσίας, ώστε η μεσολάβησή της να είναι πιο αποτελεσματική(στιχ. 395, 408). Η Θέτιδα συμβουλεύει έντεχνα το γιό της να απέχει από τη μάχη  και να περιμένει 12 ημέρες – όσο θα λείπουν(τεχνική της επιβράδυνσης) οι θεοί στους Αιθίοπες-  Αναμφισβήτητα  λοιπόν η ικεσία της Θέτιδας εξυπηρετεί στην εξέλιξη της πλοκής του μύθου.

Ανθρωπομορφισμός. Θέτιδα: σοβαρή, αξιοπρεπής, τρυφερή και στοργική μητέρα, σπεύδει στην έκκληση του παιδιού της, του δίνει την ευκαιρία να εκτονώσει τον πόνο του μιλώντας, υποφέρει, θρηνεί, παραπονιέται για την τραγική μοίρα του γιου της(ως θεά ξέρει τη μοίρα του παιδιού της και δεν ελπίζει, όπως αν ήταν θνητή), επικροτεί την απόφασή του, υπόσχεται να ικανοποιήσει το αίτημά του χωρίς να αναρωτηθεί για το δίκιο του.

Η αρχή της προσφοράς και της ανταπόδοσης

Στην ομηρική εποχή οι θεοί δεν ενεργούν με γνώμονα την ηθική ούτε παρουσιάζονται ως φύλακες του νόμου και υπερασπιστές του δικαίου. Όταν ο Χρύσης, πληγωμένος από την προσβλητική συμπεριφορά του Αγαμέμνονα, ζήτησε από τον Απόλλωνα να σκορπίσει θανατικό στους Αχαιούς, δεν επικαλέστηκε την αδικία που έγινε σε βάρος του, αλλά τη συνολική προσφορά του στο θεό. Έτσι και ο Αχιλλέας που ζητάει μέσω της Θέτιδας από το Δία να φέρει καταστροφή στους Αχαιούς, δεν προβάλλει κανέναν ηθικό κανόνα και το αίτημα του δε στηρίζεται στο δίκιο του. Αυτό που θα ζητήσει η Θέτιδα από το Δία είναι να της ξεπληρώσει μια παλιά μεγάλη υποχρέωση του, την αποτελεσματική βοήθεια που του πρόσφερε κάποτε, όταν ο αρχηγός των θεών είχε βρεθεί σε πολύ δύσκολη θέση. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι στις σχέσεις ανθρώπων και θεών (αλλά και στις μεταξύ των θεών σχέσεις), ισχύει η αρχή της προσφοράς και της ανταπόδοσης, η οποία δημιουργεί υποχρεώσεις και στα δύο μέρη και παραπέμπει σε συμφεροντολογική συναλλαγή.

Διαφορές τερατόμορφων προομηρικών θεών (εκατόγχειρες) με τους εξανθρωπισμένους ομηρικούς θεούς.

Η συνάντηση Αχιλλέα – Θέτιδας υπηρετεί την πλοκή καθώς :

• Οδηγεί κατευθείαν στην ήττα των Αχαιών και στο θάνατο του Πάτροκλου
• Είναι ευκαιρία για τον Αχιλλέα να ιστορήσει τα πάθη του από τη δική του οπτική γωνία πριν εξαφανιστεί από τη σκηνή για πολλές ραψωδίες και για τους ακροατές να τα ακούσουν ξανά παρατείνοντας την αγωνία τους.
• Είναι μια τρυφερή ανθρώπινη σκηνή σ’ ένα πολεμικό περιβάλλον.
• Παρουσιάζει την ανθρώπινη και όχι την ηρωική διάσταση του χαρακτήρα του Αχιλλέα.

Η έννοια της ομηρικής τιμής

Κοντά στα συλλογικά αίτια του Τρωικού πολέμου υπήρχαν και τα ατομικά κίνητρα για τη συμμετοχή σε επιθετικούς πολέμους, που ήταν πάντα η απόκτηση δόξας (ηθικό κίνητρο) και πλούτου (υλικό κίνητρο). Βασικό χαρακτηριστικό του ήρωα – πολεμιστή η ανδρεία στον πόλεμο. Κύρια επιδίωξή του η τιμή, μια αξία όχι μόνο ιδεατή , αλλά με υλικό αντίκρυσμα. Τα λάφυρα ( το αριστείον, το γέρας) αποτελούσαν επιβράβευση προσφοράς και έμπρακτη απόδειξη εκτίμησης από τους συμπολεμιστές. Στα ομηρικά χρόνια τα λάφυρα που αποκτούσε ο πολεμιστής δεν είχαν, δηλαδή μόνο υλική αξία, αλλά επιπλέον αποτελούσαν απόδειξη ηρωισμού και έδιναν τιμή στον ήρωα. Η στέρηση  του δώρου συνιστούσε ατιμωτική πράξη και  ευθεία αμφισβήτηση της ανδρείας του ήρωα. Ο ήρωας πολεμά για την προσωπική του τιμή, όχι για το κοινό καλό, αφού η έννοια της εθνικής συνείδησης διαμορφώνεται πολύ αργότερα στα χρόνια των περσικών πολέμων.

Τα όρια στο δίκιο και στο άδικο του Αγαμέμνονα και του Αχιλλέα: Η απόφαση του Αγαμέμνονα να αναπληρώσει τη Χρυσηίδα με άλλη γυναίκα είναι για τον ίδιο δικαιολογημένη, επειδή όπως αυτός υποχώρησε στο θέλημα του θεού, είναι υποχρεωμένοι και οι άλλοι να υποχωρήσουν στη δική του απαίτηση.
Πράγματι είναι ταπεινωτικό για έναν αρχιστράτηγο να είναι ο μόνος που θα μείνει χωρίς λάφυρο όμως ο Αγαμέμνονας αποτελεί ειδική περίπτωση γιατί ο πόλεμος γίνεται για την τιμή της δικής του οικογένειας και επομένως δεν είναι δίκαιο να αδικήσει κάποιον άλλο αρχηγό, από αυτούς που ήρθαν να βοηθήσουν την οικογένεια του.

Από την άλλη, ο θυμός του Αχιλλέα είναι δικαιολογημένος γιατί ως πρωτοπαλίκαρο του αχαϊκού στρατού απαιτεί να αναγνωρίζεται η προσφορά του στο πεδίο της μάχης, Όμως ο Αγαμέμνονας όχι μόνο δεν τον τιμά όσο του αξίζει, αλλά αντίθετα τον αδικεί και τον προσβάλλει, απαιτώντας το δικό του λάφυρο και η αφαίρεση των λαφύρων θεωρούνταν προσβολή της τιμής του πολεμιστή.Επομένως, η έννοια της τιμής για τον Αχιλλέα συνδέεται με την αξία που έχει κάποιος ως πολεμιστής, ενώ για τον Αγαμέμνονα με το κύρος που του δίνει η εξουσία.

Η έννοια της τιμής είναι χαρακτηριστικά παρούσα στη δέηση του Αχιλλέα. Ο ίδιος την παρουσιάζει ως οφειλόμενη σε αυτόν από τους θεούς, σαν αντιστάθμισμα του γεγονότος ότι θα πεθάνει νέος (κοντόχρονον ,στ. 353). Στο τρίστιχο 355-358 η έννοια της τιμής επαναλαμβάνεται τέσσερις φορές (τιμήν, τιμήσει, ατίμασεν , δώρο) και μάλιστα η τέταρτη αναφορά συνδέει την τιμή με την ανδρεία.

Η λέξη τιμή σήμαινε από τα ομηρικά ακόμη χρόνια και το αξίωμα και την (αγοραστική) αξία ενός αγαθού. Τις ίδιες ακριβώς σημασίες είχε η λέξη και στην κοινωνία της Αθήνας του 5ου αι. πΧ Ωστόσο στη δημοκρατική κοινωνία της πόλης κοντά στην ηρωική διάσταση της λέξης προβάλλεται ακόμα πιο πολύ η πολιτική-δημοκρατική της διάσταση σχετικά με τη συμμετοχή του πολίτη στις δημοκρατικές διαδικασίες και στα αξιώματα του δήμου. Γι αυτή τη διάσταση κινείται αρνητικά η λέξη άτιμος, εκείνος δηλαδή ο οποίος έχει στερηθεί από το κράτος τα πολιτικά του δικαιώματα.

Στοιχεία αφηγηματικής τεχνικής

Προοικονομία: στ. 354 –355:το αίτημα Αχιλλέα στη μητέρα του, στ. 396 κε: η εξαργύρωση της ευεργεσίας – ικανοποίηση αιτήματος, στ. 410 –413 :ήττες Αχαιών, τιμωρία Αγαμέμνονα, στ. 418: ο Αχιλλέας δε θα ζήσει πολύ ακόμα, στ. 428: βάσιμη ελπίδα ανταπόκρισης Δία, συμφορές για Αχαιούς.

Επιβράδυνση: στ 365 – 393, τα γεγονότα από την πλευρά του θιγμένου ήρωα, μέγεθος πόνου του ήρωα, παράταση αγωνίας ακροατή. Στ.424 – 427:12ημερη απουσία θεών, καθυστέρηση συνάντησης Θέτιδας – Δία, παράταση αγωνίας, ανάπαυλα στην ένταση, διάρκεια θυμού / πλήξης Αχιλλέα μακριά από τον πόλεμο.