ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΕΛΕΝΗ Β ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ – ΣΤΙΧΟΙ: 588-1219

2η Σκηνή (στ. 659-840)

ΕΝΟΤΗΤΕΣ – ΠΛΑΓΙΟΤΙΤΛΟΙ:

1^Η ΕΝΟΤΗΤΑ: Στ. 659-686: Η είσοδος του Αγγελιαφόρου και η ανακοίνωση για την ανάληψη του ειδώλου της Ελένης.

α' υποενότητα 650-670 Ο Αγγελιαφόρος ανακοινώνει την εξαφάνιση του ειδώλου

β' υποενότητα 670-680 Οι αποκαλύψεις του ειδώλου

γ' υποενότητα 681-686 Η τέλεια σύγχυση (κορύφωση της δραματικής ειρωνείας)

2^Η ΕΝΟΤΗΤΑ: Στ. 687-730: Ο Μενέλαος πείθεται ότι η Ελένη που έχει μπροστά του είναι η γυναίκα του.

α' υποενότητα 687-689 Ο Μενέλαος αναγνωρίζει την Ελένη

β' υποενότητα 690-730 Αμοιβαίο της αναγνώρισης - Ευτυχία

3^Η ΕΝΟΤΗΤΑ: Στ. 731-774: Η Ελένη αφηγείται όσα έχουν συμβεί.

4^Η ΕΝΟΤΗΤΑ: Στ. 775-840: Ο Αγγελιαφόρος εκφράζει τη γνώμη του για τους θεούς, την αθωότητα της Ελένης και την ψευτιά που χαρακτηρίζει τη μαντική.

Ο αγγελιαφόρος και ο ρόλος του

            Ο αγγελιαφόρος εμφανίζεται απροσδόκητα, όταν η πλοκή του έργου βρίσκεται σε πλήρες αδιέξοδο και με την αναμφισβήτητη μαρτυρία του θα οδηγήσει στην ανεπιφύλακτη αναγνώριση των δύο συζύγων. Είναι ένας από τους διασωθέντες συντρόφους του Μενέλαου και πιστός συμπολεμιστής του, παλιός δούλος από το πατρικό σπίτι της Ελένης(ταυτότητά του). Βιαστικός, λαχανιασμένος, μεταφέρει με γλαφυρότητα μια σημαντική είδηση ενσωματώνοντας σε ευθύ λόγο τη φωνή του ειδώλου με τις απαραίτητες παύσεις, αλλαγή επιτονισμού, κινήσεις σώματος και χεριών.

            Παραμένει στο σκηνικό χώρο και μετά την αναγγελία για την ανάληψη του ειδώλου, μετά δηλαδή την ολοκλήρωση της αποστολής του και, χωρίς να του το ζητήσει κανείς, παρακολουθεί το διάλογο των δύο ηρώων. Η παραμονή του δίνει ένα δεύτερο, πιο διευρυμένο ρόλο, που οφείλεται στην ιδιαίτερη θέση του. Έτσι, είναι παρών στην αναγνώριση των δύο συζύγων, ζητάει ο ίδιος να μάθει τι συμβαίνει και να μοιραστεί τη χαρά τους, εκφράζει την έκπληξή του, χαίρεται, θυ­μάται το γάμο τους, αποκαθιστά την τιμή της Ελένης, προβληματίζεται και εκφράζει απόψεις για το θείο και για τους ανθρώπους. Δεν είναι ο τυπικός αγγελιοφόρος αλλά ένας χαρακτήρας εξατομικευμένος κι ένα ανεξάρτητο δραματικό πρόσωπο.

            Ο Ευριπίδης αναθέτει αυτόν το ρόλο σε έναν άνθρωπο που έχει ιδιαί­τερη σχέση με τους ήρωες. Πολέμησε μαζί με το Μενέλαο, μοιράστηκε τις συμφορές του κι έχει αποκτήσει έτσι το δικαίωμα να συμμετέχει και στη χαρά του βασιλιά του. Επιπλέον, γνωρίζει την Ελένη, θυμάται το γάμο της και αποτελεί το συνδετικό κρίκο με το παρελθόν. Το γεγονός ότι είναι έμπιστος, σε συνδυασμό με την ηλικία του, του επιτρέπει να έχει οικειότητα με την ηρωίδα. Τέλος, είναι ένας από τους λίγους διασωθέντες συντρόφους του Μενέλαου.

            Ένας ακόμη λόγος που ο ποιητής τού αναθέτει το ρόλο αυτό είναι ότι αντιπροσωπεύει όλους τους απλούς Έλληνες στρατιώτες που πολέμησαν για το είδωλο της Ελένης. Ο Τεύκρος, που εξέφρασε ήδη το μίσος για την Ελένη και καταδίκασε έμμεσα τον πόλεμο, ανήκει στους επώνυμους ήρωες. Ο Αγγελιοφόρος είναι ένα πρόσωπο πιο κοντινό, με αποτέλεσμα τα λόγια και οι σκέψεις του να αγγίζουν περισσότερο το θεατή, που μπορεί να ταυτιστεί μαζί του. Είναι ο πρώτος από τους απλούς στρα­τιώτες που πολέμησαν στην Τροία, που συνειδητοποιεί πως ο πόλεμος έγινε για έναν ίσκιο.

            Τέλος, η επιλογή αυτή του Ευριπίδη συνδέεται με τη τακτική του να παρουσιάζει ορισμένα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα με τρόπο διαφο­ρετικό από τον αναμενόμενο: δίνει σε αυτά κύρος και τα χρησιμοποιεί για να εκφράσει μέσω αυτών πολλές από τις απόψεις του(ειρωνική μέθοδος – ανθρωπισμός του Ευριπίδη). Πιο συγκεκριμένα, εδώ παρουσιάζει έναν άνθρωπο δούλο, που δεν είναι καλλιεργημένος, να θυμοσοφεί για σοβαρά θέματα που απασχολούν τους ανθρώπους (φύση του θείου, μαντική, πόλεμος), για να σπάσει τις αντιλήψεις της εποχής του ως προς τα κοινωνικά και πολιτισμικά στερεότυπα της εποχής. Έτσι, εμφανίζει ένα δούλο με πείρα ζωής και πολέμου, και όχι έναν ελεύθερο, να έχει όχι μόνο συλλάβει την πλάνη και την απάτη του πολέμου, αλλά και να προβληματίζεται και να φιλοσοφεί πάνω στα σοβαρά και τρέχοντα προβλήματα της εποχής του. Η μέθοδος αυτή του Ευριπίδη εμπεριέχει και κάποια ειρωνική διάθεση, η οποία δεν αφορά τα πρόσωπα που χρησιμοποιεί, αλλά τις στερεοτυπικές και τις κοινωνικές προκαταλήψεις. Αποκαθιστά την τιμή της Ελένης και με τις σκέψεις του πλαισιώνει δραματικά την προσωπική και συναισθηματικά φορτισμένη στιγμή της αναγνώρισης, δίνοντάς της ευρύτερη διάσταση.          

Η αναγνώριση

            Η μετάβαση από την άγνοια στη γνώση γίνεται βαθμιαία, σε στάδια  (1.Μετάβαση από την άγνοια στη γνώση με εξωτερική επέμβαση απροσδόκητα και απότομα. 2.Άρση της αντίθεσης ανάμεσα στο φαίνεσθαι και το είναι, που πλέον ταυτίζονται. 3. Έκρηξη χαράς, αγαλλίαση, λύτρωση, δικαίωση, θρίαμβος της αλήθειας. Οι δυο ήρωες ξαναβρίσκουν τον εαυτό τους, την ταυτότητά τους, τη χαμένη τους αγάπη. 4. Κίνηση προς το παρελθόν (απρόθυμη η Ελένη, επίμονος ο Μενέλαος) – προς το μέλλον στ.711-713) και μέσα από αλλεπάλληλες ανατροπές· δεν προκύπτει φυσικά μέσα από τα γεγονότα. Αυτό που βλέπουν κι αυτό που νομίζουν ότι γνωρίζουν, η προσκόλληση στο φαίνεσθαι, τους εμποδίζει να φτάσουν απρόσκοπτα στην αναγνώριση και προκαλεί την επιβράδυνσή της. Όταν συναντιούνται, δεν αναγνωρίζουν ο ένας τον άλλον. Η Ελένη μάλιστα τρέπεται σε φυγή, επειδή φοβάται ότι έχει μπροστά της έναν άνθρωπο του Θεοκλύμενου. Στη στρεβλή αυτή εντύπωση την οδηγεί, εκτός από την καχυποψία, η εμφάνιση του Μενέλαου, που την κάνει να τον θεωρεί απειλητικό. Όταν, όμως, ξεπερνά τα εμπόδια και τον αναγνωρίζει, είναι η σειρά του Μενέλαου να απομακρυνθεί.

            Σταδιακά, διάφορα γεγονότα συμπληρώνουν τα κομμάτια του παζλ και προσφέρουν το συνδετικό κρίκο που θα οδηγήσει τελικά τον ήρωα στην αναγνώριση. Έτσι, στην περίπτωση του Μενέλαου, στην αναγνώ­ριση συντελεί, εκτός από την αφήγηση του Αγγελιοφόρου, η μαρτυρία της Γερόντισσας ότι η Ελένη βρίσκεται εκεί (με την πρόσθετη αναφορά σε στοιχεία της καταγωγής της) και η επιμονή της ίδιας της Ελένης. Η εμφάνιση του Αγγελιοφόρου και η είδηση της ανάληψης του ειδώλου, θα βοηθήσει το Μενέλαο να συνδυάσει τις διάσπαρτες κι ακατανόητες έως εκείνη τη στιγμή πληροφορίες και θα τον οδηγήσει να αποδεχτεί την ταυτότητα της Ελένης.

            Μετά την «αναγνώριση» (= αλλαγή γνωστικής κατάστασης), ακολουθεί η «περιπέτεια», η αλλαγή της συναισθηματικής κατάστασης και πιο συγκεκριμένα η μετάβαση από τη λύπη στη χαρά(βασική ιδέα). Η αναγνώριση γεννά στους ήρωες συναισθήματα έντονης χαράς, ανακούφισης και συγκίνησης. Η πορεία προς αυτήν και οι συνεχείς ανατροπές έχουν προκαλέσει έντονες μεταπτώσεις συναισθημάτων, που κινούνται από την ευτυχία έως την απόλυτη απόγνωση. Η ελπίδα των ηρώων εναλλάσσεται διαρκώς με την αμφιβολία και την απογοήτευση για να οδηγήσει μετά την αναγνώριση στην ευτυχία. Η Ελένη εκφράζει τη χαρά της στους στίχους 691, 692, 697-8, 699. Το ίδιο και ο Μενέλαος. 

       Ως θεατές νιώθουμε ανακούφιση, που ενισχύεται από το γεγονός ότι η επιβράδυνση της αναγνώρισης έχει δημιουργησει συναισθήματα φόβου και αγωνίας. Οι συνεχείς ανατροπές και οι εκπλήξεις προκάλεσαν αντικρουόμενα συναισθήματα και αδημονία, που έκαναν ομως το ενδιαφέρον ζωηρότερο. Ο θεατής συμμετέχει, έτσι, εντονότερα στη χαρά των ηρώων, έχοντας μοιραστεί προηγουμένως την αγωνία τους. Τα θετικά αυτά συναισθήματα κάνουν τους θεατές -όπως και τυος ήρωες- να ξεχνούν για λίγο τα εμπόδια που θα πρέπει να υπερβούν στη συνέχεια οι δύο σύζυγοι και τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν.

      

Ευριπίδης, ο «από σκηνής φιλόσοφος»

            Ο Ευριπίδης αναρωτιέται, προβληματίζεται πάνω σε σημαντικά ζητή­ματα, εκφράζοντας απόψεις με γνωμικό χαρακτήρα και αρκετές φορές διατυπώνοντας θέσεις μάλλον ανατρεπτικές. Συχνά, εκφράζει φιλοσοφι­κές απόψεις της εποχής του και στις αντιλήψεις του διακρίνεται σαφής επιρροή από το σοφιστικό κίνημα. Η φύση του θείου, ο ρόλος της τύχης, η δυνατότητα του ανθρώπου να προσεγγίσει τη γνώση, ο θεσμός της δουλείας, η αξία της ελεύθερης βούλησης και η δύναμη του ανθρώπινου πνεύματος είναι μερικά από τα θέματα που τον απασχολούν και παράλληλα είναι θέματα πάντα διαχρονικά. Επομένως, η «διάνοια» των έργων του, οι απόψεις του που εκφράζει στη σκηνή, δικαιολογούν απόλυτα το χαρακτηρισμό που του έχει αποδοθεί.

            Εκφράζει με το στόμα των ηρώων του φιλοσοφικές απόψεις και προβληματισμούς πάνω σε θέματα που απασχολούσαν ή και ακόμα απασχολούν τους ανθρώπους. Άλλωστε η «διδασκαλία», όπως λεγόταν τότε η παράσταση μιας τραγωδίας, δεν αποσκοπούσε μόνο στην αισθητική συγκίνηση του θεατή αλλά είχε και παιδευτικό στόχο: να πλουτίσει τον ψυχικό και νοητικό του κόσμο. Θέματα για τα οποία διατυπώνονται απόψεις στη σκηνή αυτή είναι:  

            Ο ρόλος των θεών, η τύχη, η μοίρα, οι μάντεις Στ. 670-673, 744-749, 779: ο άνθρωπος γίνεται παιχνίδι στα χέρια των θεών, που τον χρησιμοποιούν για να ικανοποιούν τα πάθη τους. Η τάξη του δικαίου διασαλεύεται από τους ίδιους κατεξοχήν αρμόδιους να τη διασφαλίσουν. Η θεϊκή δράση είναι απρόβλεπτη, ασταθής, ευμετάβλητη (στ. 786-787), με συνέπεια την αβεβαιότητα της τύχης (στ. 791). Σύμφωνα με την άποψη του φιλολόγου H. Gregoire, η λέξη θεός με το άρθρο μπροστά ὁ θεός, είναι συνώνυμη της λέξης δαίμων, που ταυτίζεται συχνά με τη λέξη τύχη. Άρα, η λέξη θεός μερικές φορές σημαίνει πεπρωμένο - ανθρώπινη μοίρα. Ίσως γι' αυτό οι αρχαία παρίσταναν την Τύχη σαν μια τυφλή κοπέλα, η οποία στηριζόταν πάνω σε μία σφαίρα που ήταν έτοιμη να κυλήσει προς κάθε κατεύθυνση.

            Καθένας έχει τη δική του μοίρα, υπάρχει ωστόσο η κοινή μοίρα όλων των ανθρώπων, ο θάνατος(στ.789-790). Ο άνθρωπος πρέπει να επιδιώκει ο ίδιος την εύνοια των θεών με θυσίες και προσευχές και να μη καταφεύγει σε μάντεις που εκμεταλλεύονται την αφέλεια, την άγνοια και το φόβο του(στ. 832-833). Να εμπιστεύεται τη δύναμη του ανθρώπινου νου, να απορεί, να ερευνά, να αμφισβητεί και κυρίως να μη παραμένει απαθής, αποβλέποντας σε άνωθεν συνδρομή (στ. 873).

            Ο Αγγελιοφόρος εκφράζει την άποψη ότι είναι δύσκολο να κατανοή­σουμε τους θεούς (στ. 786), επειδή συνεχώς αλλάζουν διάθεση (στ. 787- 790). Το ίδιο απρόβλεπτη είναι και η τύχη (στ. 791). Απόδειξη αποτελεί η περίπτωση του Μενέλαου και της Ελένης (στ. 791-795), οι οποίοι πέρασαν πολλά βάσανα και τώρα ξαφνικά, χωρίς καμία προσπάθεια, γνωρίζουν την ευτυχία. Η θέληση των θεών βρίσκεται πάνω από τη βούληση των ανθρώπων (στ. 831)· ο άνθρωπος θα πρέπει να προσπαθεί να εξασφαλίσει την εύνοιά τους με θυσίες και εκκλήσεις προς αυτούς (στ. 833-834).

            Ο Αγγελιοφόρος ταυτίζει το θείο με την τύχη και τη μοίρα, και τα θε­ωρεί το ίδιο απρόβλεπτα και ασταθή. Ο άνθρωπος βρίσκεται στο έλεος αιφνίδιων αλλαγών, το μέλλον του είναι αβέβαιο και μη προβλέψιμο και το μόνο που του απομένει είναι να προσπαθεί να εξασφαλίσει την εύνοια αυτών των δυνάμεων. Η φρόνηση και η σωστή κρίση (γνώμη και εὐβουλία) αποτελούν τα όπλα του ανθρώπου στην προσπάθειά του να αποκτήσει έλεγχο στη ζωή του.

            Τα χαρακτηριστικά του καλού δούλου. Η αφοσίωση δεν είναι δείγμα δουλοπρέπειας, αλλά δείγμα ευγενούς ψυχής και ελευθερίας πνεύματος. Η σωματική δουλεία δεν αποκλείει την πνευματική ελευθερία. Ο καλός δούλος υποδουλώνεται μόνο ως προς το σώμα, ως προς το νου και την ψυχή παραμένει ελεύθερος. Ιδανικός ο συνδυασμός και των δύο μορφών ελευθερίας.

Ο αντίχτυπος των προβληματισμών – σύνδεση με το ιστορικό /πνευματικό πλαίσιο

            Οι προβληματισμοί αυτοί μπορούμε να υποθέσουμε ότι θα έβρισκαν ανταπόκριση στους θεατές της εποχής. Οι Αθηναίοι του 412 π.Χ. θα πρέ­πει να αντιλαμβάνονταν πολύ καλά την αστάθεια και την αβεβαιότητα της τύχης, θύματα μιας αιφνίδιας μεταβολής της ήταν άλλωστε και οι ίδιοι, καθώς αυτή την εποχή βιώνουν τα δεινά της σικελικής καταστροφής. Μπορούμε βεβαίως να υποθέσουμε ότι θα υπήρχαν και ορισμένοι που θα θεωρούσαν αυτές τις αντιλήψεις προσβολή προς τους θεούς. Η αμφισβήτηση παραδοσιακών αντιλήψεων και πρακτικών λατρείας θα έθι­γε οπωσδήποτε ορισμένους Αθηναίους, που θα θεωρούσαν τα λόγια του ένδειξη αθεΐας. Ορισμένοι από τους θεατές θα έβρισκαν στις απόψεις αυτές επιδράσεις της σοφιστικής διδασκαλίας, η οποία είχε ένθερμους υποστηρικτές αλλά και πολλούς εχθρούς.

·          Το αίσθημα αβεβαιότητας και αστάθειας των ανθρωπίνων πραγμάτων, αποτέλεσμα της διάψευσης των ελπίδων για κυριαρχία και της ταπείνωσης που προκάλεσε στους Αθηναίους η Σικελική εκστρατεία.

·          Η οργή των Αθηναίων εναντίον των μάντεων και των χρησμολόγων που με τις προφητείες τους ενθάρρυναν την εκστρατεία.

·         Το κλίμα αμφισβήτησης των παραδοσιακών αξιών και θρησκευτικών αντιλήψεων στα πλαίσια του σοφιστικού κινήματος και της αναταραχής στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου που ακόμα μαίνεται. 

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΩΠΩΝ

ΕΛΕΝΗ: Χαρούμενη, δικαιωμένη (αποκατάσταση αλήθειας και τιμής της), μεθοδική και πρακτική, πιστή και αφοσιωμένη στο σύζυγό της, νιώθει ασφάλεια και σιγουριά. Έχει πλούσιο συναισθηματικό κόσμο και μεγάλη ευφυία.

ΜΕΝΕΛΑΟΣ: Αρχικά βρίσκεται σε σύγχυση, έπειτα νιώθει χαρούμενος που έχει κοντά του τη γυναίκα του, καταριέται τον Πάρη. Έχει απότομες συναισθηματικές μεταπτώσεις. Και οι δύο νιώθουν χαρά, αγαλλίαση, λύτρωση, ευτυχία και τα εκδηλώνουν με δάκρυα και αγκαλιές.

ΧΟΡΟΣ: Χαρακτηρίζεται από ευαισθησία, αυθορμητισμό και ανυστεροβουλία, συμμετέχει στη χαρά των πρωταγωνιστών και διατυπώνει ευχές.

ΑΓΓΕΛΙΑΦΟΡΟΣ: Απλός, λαϊκός, αυθόρμητος, αγενής, πιστός και αφοσιωμένος στον αφέντη του, λογικός.  λαϊκός τύπος, απλός, αυθόρμητος και ειλικρινής. Πρόσωπο έμπιστο και αφοσιωμένο, αποδέχεται στωικά την ιδιότητά του, χωρίς ίχνος δουλοπρέπειας, χαίρεται και λυπάται με τα αφεντικά του, ενώ καυχιέται για το ελεύθερο φρόνημά του. Πολυβασανισμένος, με πείρα και θυμόσοφη διάθεση, διαυγή και εύστοχη σκέψη, διατυπώνει ανοιχτά τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του.

Η αγγελική ρήση (στ.663-686), δηλαδή η αφήγηση από τον αγγελιαφόρο των γεγονότων που συνέβησαν εκτός θεάτρου έχει τη μορφή μικρού ρητορικού λόγου: α. Πρόλογος στ. 663 και στ.665 με τις φράσεις αυτές ξυπνά το ενδιαφέρον των ακροατών.

β. Κύριο μέρος στ.667 - 683 εκθέτει τα γεγονότα με συντομία, σαφήνεια και παραστατικότητα, ώστε να πείσει το θεατή ότι έγινε θαύμα. Αξίζει να σημειωθεί η εναλλαγή ευθύ και πλάγιου λόγου στ.670-680, που χαρίζει ζωντάνια και αμεσότητα.

γ. Επίλογος στ.683-686 ο αγγελιαφόρος νομίζει ότι έχει μπροστά του το είδωλο της Ελένης (τραγική ειρωνεία), γεγονός που κάνει τη σκηνή κωμικοτραγική.

Παρόμοια είναι η δομή και των άλλων λόγων του Αγγελιαφόρου στ.786-810 και 822-835.