Ευριπίδη, Ελένη (412 π.Χ.) ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ Β΄

 3η Σκηνή (841-941): Μενέλαος – Ελένη – Χορός

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ:

Τα παλιά πάθη του Μενέλαου και ο νέος κίνδυνος (Αποφυγή επιβράδυνσης (= τέχνη του Ευριπίδη) Ο Μ. περιέγραψε ήδη τις περιπέτειές του (στ. 454 κ.ε.) και θα ήταν πληκτικό για τους θεατές να τις ξαναπεί. Ωστόσο, είναι φυσικό η Ελένη να θέλει να τις μάθει - ο Ευριπίδης αποφεύγει την επιβράδυνση με πειστικά επιχειρήματα.)

• Οι περιπλανήσεις του Μενέλαου
• Ο νέος κίνδυνος που τον απειλεί
• Ο τρόπος που η Ελένη αντιμετώπισε ως τώρα τις επιθυμίες του Θεοκλύμενου

Το πρόβλημα της σωτηρίας:

•   Η πρόταση της Ελένης 
•  Η προϋπόθεση για τη σωτηρία τους
• Τι αποφασίζουν να κάνουν οι ήρωες σε περίπτωση αποτυχίας

Μύθος (υπόθεση-πλοκή):

            Κλείνει ο κύκλος της αναγνώρισης και ανοίγει ο κύκλος της σωτηρίας και του νόστου. Η συνοχή των δύο κύκλων εξασφαλίζεται με τη συνειρμική σύνδεση των παλιών με τα νέα βάσανα που περιμένουν το Μενέλαο (στ. 860-861). "Πόσος καιρός! Φτωχέ, εκεί πέρα εσώθης κι ήρθες εδώ για να σε θανατώσουν. "

            H Ελένη και ο Μενέλαος, έρμαια της τύχης και του δόλου των θεών, είχαν τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα. Τώρα, με το ανέλπιστο αντάμωμά τους ύστερα από τον πολύχρονο χωρισμό, εξακολουθούν να έχουν τα χαρακτηριστικά αυτά;

• Επιθυμούν το νόστο, αλλά εμποδίζονται.

• Η σωτηρία τους εξαρτάται από παράγοντες έξω από τους ίδιους (τύχη, θεοί, Θεοκλύμενος).

• Δεν υποτάσσονται στις υπέρτερες δυνάμεις, αγωνίζονται.

Συναισθηματικές  διακυμάνσεις των ηρώων.

860-861: δυστυχία, δυσάρεστη έκπληξη, 864: απορία, 885: απειλή , αγωνία, 907:  απόγνωση, 909: ελπίδα,  920: αποφασιστικότητα,  926-927: ηρωισμός «Το αδύνατο αν ζητάς, σοφός δεν είσαι» (στ. 894).

Είναι ανόητο να επιδιώκει κανείς το αδύνατο, η επιδίωξη του αδύνατου θεωρούνταν ύβρη. Η Ελένη  το λέει όχι απο μοιρολατρία αλλά επειδή γνωρίζει ότι κάποιες καταστάσεις ξεπερνούν τα όρια των δυνατοτήτων του ανθρώπου. Είναι μια παράτολμη ενέργεια. "Με δόλο ξεπερνάς τη δυσκολία" (στ. 896) 
 Ο στίχος αυτός προετοιμάζει τη μετάβαση στη σκευωρία. Ο δόλος χρησιμοποιείται στην τραγωδία συχνά ως μέσο για το ξεπέρασμα δύσκολων καταστάσεων, όταν δεν υπάρχει άλλος τρόπος, μερικές φορές και με την υπόδειξη των θεών. (897) "Κάλλιο ας χαθώ χτυπώντας τους εχθρούς μου." (924)  "Πώς θα πεθάνουμε όμως δοξασμένα." (928-939)  "Ας έρθει όποιος τολμά· δε θα ντροπιάσω τη δόξα μου στην Τροία..."

 H σκέψη και η δράση του Mενέλαου και της Ελένης φαίνεται να καθορίζονται στο σημείο αυτό από το αίσθημα τιμής, σύμφωνα και με τον ηρωικό κώδικα της εποχής.

Σχετικά με τον ηρωικό κώδικα, που φαίνεται να ρυθμίζει τη σκέψη και τη δράση των ηρώων. Βασικό μέλημα των ηρώων είναι ο ένδοξος θάνατος (στ. 924).  Όφειλαν να επιλέξουν αντί μιας ατιμασμένης ζωής, έναν έντιμο θάνατο που θα τους προσέδιδε κύρος και θα αποκαθιστούσε την αξιοπρέπειά τους.

            Η τιμή του Μενέλαου συνδέεται με τις ευθύνες και τις υποχρεώσεις που έχει όχι μόνο απέναντι στη γυναίκα του, αλλά και απέναντι στους νεκρούς της Τροίας. ( στ. 928) Μεγάλη σημασία έδιναν και στην υστεροφημία (στ. 929-930)

            Στην 3^η σκηνή, πρέπει να πούμε τα εξής: Σε αντίθεση με τη συμπεριφορά της Ελένης, το αίσθημα τιμής δε ρύθμιζε πάντα τη συμπεριφορά του Μενελάου (π.χ. στο Α΄ Επεισόδιο). Για να καταλάβουμε την αιτία θα πρέπει να θυμηθούμε όσα ξέρουμε για τους τυπικούς ευριπίδειους ήρωες (άνθρωποι καθημερινοί κι όχι τέλειοι).

Η στιχομυθία: Αποδίδει παραστατικά την ψυχική αναστάτωση-υπερένταση των ηρώων και τις γρήγορες και απότομες συναισθηματικές μεταπτώσεις.

Ελένη ως ρομαντικό δράμα;

Χαρακτηρισμένη από κάποιους μελετητές ως «ρομαντική μυθιστορία», η «Ελένη» περιέχει όλα τα στοιχεία του ρομαντικού τριγώνου: Έρως, Περιπέτεια, Θρησκεία. Συγκεκριμένα:

• Ο χωρισμός των ηρώων για δεκαεπτά ολόκληρα χρόνια, οι περιπέτειες μέχρι να ξαναβρεθούν  
• Η συνάντηση – αναγνώριση. 
• Η συζυγική πίστη της Ελένης – η αμφιβολία/καχυποψία του Μενέλαου.  
• Ο όρκος πίστης.

            Αρκετά είναι τα ρομαντικά στοιχεία, κυρίως όμως είναι το στοιχείο του όρκου, που συναντάμε στην 3^η σκηνή.  Δύο αγαπημένα πρόσωπα χωρίζουν γιατί έτσι αποφάσισε η τύχη. Χωρισμένα, περνούν διάφορες ταλαιπωρίες και κακουχίες. Η ηρωίδα υποφέρει πολύ γιατί διάφοροι εραστές την επιθυμούν. Μένει όμως πιστή μέχρι το τέλος. Ο ήρωας συνήθως συλλαμβάνεται, φυλακίζεται, ανδραγαθεί. Τέλος η τύχη, η οποία τους χώρισε, φέρνει τον ένα κοντά στον άλλο, γίνεται η αναγνώριση και ζουν πια ευτυχισμένοι. Όλα αυτά τα στοιχεία μπορούμε να τα εντάξουμε στο τρίγωνο, έρως – περιπέτεια – θρησκεία και τα βρίσκουμε και στην Ελένη, τακτοποιημένα με βάση τους κανονισμούς του αρχαίου δράματος, αφού σκοπός του ποιητή ήταν να γράψει δράμα. 

Ήθος – συναισθηματικές διακυμάνσεις ηρώων

Ελένη: παραμένει αμφισβητούμενη προσωπικότητα, υποχρεωμένη μονίμως να απολογείται και να προσκομίζει αποδεικτικά στοιχεία για την αγνότητα, την αφοσίωση και τη συζυγική της πίστη. Κρατάει την τιμή της ακέραιη, όπως έχει ήδη κάνει τόσο καιρό. Διαθέτει αλτρουισμό και αυτοθυσία, πρόθυμη να θυσιάσει τον εαυτό της προκειμένου να σωθεί ο άντρας της (Δραματική προτροπή της Ελένης στο Μ. να φύγει για να σωθεί, εκφράζοντας έτσι πραγματική φροντίδα και αγάπη γι αυτόν. (πρβλ τη στάση της Γερόντισσας απέναντι στο Μ – εκεί αιτία ήταν η αγάπη της Γ. για τους Έλληνες). Η στάση αυτή της Ελένης διαφέρει από τη στάση της μετά την α΄ αναγνώριση, όπου του ζητούσε να μείνει (αγάπη για τον Μ. και σύγχυση). Υπερέχει σε ευφυΐα, θάρρος, ανάληψη πρωτοβουλίας. Είναι ορθολογίστρια, επινοητική, με δημιουργική σκέψη, αν και εξαιτίας της Θεονόης και της πιθανότητας να τους αποκαλύψει στον αδερφό της νιώθει σύγχυση και ταραχή. Τέλος, διακρίνεται για αποφασιστικότητα και συνέπεια, αποκορύφωμα της οποίας αποτελεί ο όρκος να θέσει τέρμα στη ζωή της παραμένοντας προσηλωμένη στον παραδοσιακό αριστοκρατικό κώδικα τιμής.

Μενέλαος: αντιδρά με έκπληξη στην κραυγή αγωνίας της Ελένης, δειλιάζει και κυριεύεται από απόγνωση μπροστά στον κίνδυνο να χάσει τη ζωή του, ελπίζει και σιγά-σιγά ανακτά τον ηρωισμό του και δηλώνει έτοιμος ν’ αγωνιστεί μέχρις εσχάτων για την τιμή και τη δόξα του. Ο Μ. περνά από την αθλιότητα σε μια ηρωική αντιμετώπιση της κατάστασης. Με τον κοινό όρκο, πρωτοβουλία της Ελένης, δηλώνει την αφοσίωσή και την πίστη του, αν και η στάση του δεν έχει τη συναισθηματική θέρμη και την ανυστεροβουλία της συζύγου του, προς την οποία συμπεριφέρεται με καχυποψία και δυσπιστία. Πάντως η καυχησιολογία του προκαλεί για άλλη μια φορά τη θυμηδία (= το ειρωνικό χαμόγελο) των θεατών.

Ο ρόλος Θεονόης (αρχικά λειτουργεί σαν απειλή, αλλά στο τέλος θα γίνει βοηθός του Μ, και της Ελ)

Η τραγικότητα των ηρώων:

• Επιθυμούν το νόστο, αλλά εμποδίζονται.

• Η σωτηρία τους εξαρτάται από παράγοντες έξω από τους ίδιους (τύχη, θεοί, Θεοκλύμενος).

• Δεν υποτάσσονται στις υπέρτερες δυνάμεις, αγωνίζονται.

Ο Ευριπίδης προσπαθεί να κρατήσει αμείωτο το ενδιαφέρον των θεατών με διάφορους τρόπους που χρησιμοποιεί:

1. Αποφεύγει τις επιβραδύνσεις, ώστε τα γεγονότα να εξελίσσονται με γρήγορο ρυθμό. (Ο Μενέλαος αναφέρει σύντομα μερικούς μόνο σταθμούς από τις περιπέτειες του.)

2. Κάνει συνεχή χρήση εναλλαγής αντίθετων συναισθηματικών καταστάσεων από την ευτυχία στη δυστυχία και αντίστροφα. Στη σκηνή αυτή μας παρουσιάζει μεταστροφή από ευτυχία σε δυστυχία και από ελπίδα σε απελπισία, που αφορά το Μενέλαο εξαιτίας του κινδύνου που διατρέχει από το Θεοκλύμενο. Η μεταστροφή αυτή επηρεάζει αρνητικά και τη συναισθηματική κατάσταση της Ελένης.

3. Με την εμφάνιση κάθε φορά ενός νέου κινδύνου κλιμακώνει την αγωνία των θεατών.

4. Με τις στιχομυθίες δίνει στο διάλογο ταχύτητα, αμεσότητα και ζωντάνια. Η στιχομυθία έχει όλα τα χαρακτηριστικά του δραματικού λόγου: συντομία, ερωτηματικό λόγο.

Στην παρούσα σκηνή το δραματικό στοιχείο συμπορεύεται με το τραγικό. Οι μεγάλες εντάσεις, οι συναισθηματικές διακυμάνσεις και οι συνεχείς μεταπτώσεις φορτίζουν και ενισχύουν τη δραματικότητα. Η δραματική ένταση δημιουργείται από το συνεχή φόβο της απειλής ενός κακού. Οι λόγοι του φόβου αυτού είναι:

1. Οι μαντικές ικανότητες της Θεονόης, η οποία ήδη, εξαιτίας της ιδιότητας της, γνωρίζει την παρουσία του Μενέλαου.

2. Η επικείμενη επιστροφή του Θεοκλύμενου από κυνήγι.

Άσκηση:

 «Το αδύνατο αν ζητάς, σοφός δεν είσαι» (στ. 894): Να σχολιάσετε το γνωμικό σε μία παράγραφο. Ποια διαχρονική αντίληψη ζωής εκφράζεται στους στίχους αυτούς;