ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ Α΄ 2η Σκηνή (495-541): Μενέλαος - Γερόντισσα

Μεταστροφή της τύχης από την ευτυχία στη δυστυχία

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Ο Μενέλαος και η αφιλόξενη Γερόντισσα

Τι ζητάει ο Μενέλαος και πώς του συμπεριφέρεται η Γερόντισσα; 

Τι πληροφορείται ο Μενέλαος από τη Γερόντισσα; 

Γιατί η Γερόντισσα διώχνει τον Μενέλαο; 

Στις φωνές του Μενέλαου (ίσως να χτύπησε και την πόρτα του ανακτόρου) ανταποκρίνεται η Γερόντισσα, η θυρωρός του ανακτόρου. Προβάλλει από τη μεσαία πύλη. Συνήθως είναι παχιά ή λιγνή με σιμή μύτη. Ο ρόλος της Γερόντισσας εξυπηρετεί την εξέλιξη της υπόθεσης του μύθου. Διαθέτει πείρα ζωής, είναι φιλική προς την Ελένη κι έτσι αποκρύπτει από το Θεοκλύμενο την άφιξη του.

            Ο ποιητής για λόγους δραματικής οικονομίας δεν αποκαλύπτει την ταυτότητα του ξένου: στο τέλος της σκηνής η γερόντισσα φεύγοντας αγνοεί ακόμα ποιος είναι. Αυτό γινεται, καθώς κανείς μέσα στο παλάτι δεν πρέπει να γνωρίζει ποιος είναι ο ξένος, μέχρι την αναγνώριση Μενελάου – Ελένης. Και κυρίως αυτός που δεν πρέπει να το μάθει μέχρι να καταφέρουν οι δύο ήρωες να δραπετεύσουν είναι ο Θεοκλύμενος.

Ι. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

·         Έντονη εξωτερική δράση (κινήσεις, χειρονομίες) – στοιχεία όψης

ο Μ. και η Γ. έρχονται σχεδόν στα χέρια (σκηνοθετικές πληροφορίες)

·         Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης)

Τα στοιχεία έντονης εξωτερικής δράσης που δηλώνονται μέσα στο κείμενο συνιστούν σκηνοθετικές οδηγίες, δηλαδή πώς συμπεριφέρονται οι ήρωες πάνω στη σκηνή: πχ «Μη σπρώχνεις ντε, το χέρι μου μη σφίγγεις»)

·         Στιχομυθία Μενέλαου – Γερόντισσας (διάλογος ανά στίχο)

έντονη σύγκρουση – ψυχολογική ένταση που κάμπτει την αντίσταση της γερόντισσας που του παρέχει απροσδόκητες και απίθανες πληροφορίες.

·         Δραματικός ρόλος της σκηνής (στοιχείο προώθησης του μύθου)

Η Γερόντισσα δίνει σημαντικές πληροφορίες στον Μ που προωθούν τον μύθο: α)Του λέει ότι η Ελένη βρίσκεται στην Αίγυπτο και μάλιστα μέσα στο παλάτι. 

Άλλες πληροφορίες που του δίνει:  

β)η χώρα είναι η Αίγυπτος και αυτό είναι το παλάτι του βασιλιά Πρωτέα

γ)ο Πρωτέας έχει πεθάνει και βασιλεύει ο γιός του Θεοκλύμενος, ο οποίος σκοτώνει τους Έλληνες που έρχονται στη χώρα,

δ)αιτία γι’ αυτό είναι η Ελένη, η κόρη του Τυνδάρεω από τη Σπάρτη (εδώ δεν εξηγεί περισσότερα)

·         Η επιλογή της Γερόντισσας (μιας γυναίκας, γριάς, υπηρέτριας, και όχι ενός άνδρα)

Οι γυναίκες είναι πιο ευαίσθητες αλλά και πιο δειλές.

Ο Μ. συγκρούεται με μια γριά γυναίκα, πράγμα που δείχνει την αθλιότητά του. 

Δημιουργεί πιο κωμικά αποτελέσματα επί σκηνής. 

Ο Ευριπίδης επιλέγει ως θυρωρό των ανακτόρων μια γυναίκα γερασμένη και αδύναμη και όχι κάποιο φρουρό στρατιώτη (εξυπηρέτηση θεατρικής οικονομίας). Αν ήταν άντρας, ίσως, η σκηνή εξελισσόταν διαφορετικά, πιθανόν κατέληγε σε βίαιη σύγκρουση, με απρόβλεπτες συνέπειες για την εξέλιξη του μύθου. Επίσης, ο Μενέλαος δε θα έπαιρνε τις απαραίτητες πληροφορίες και δε θα γινόταν η αποκάλυψη ότι στην Αίγυπτο βρίσκεται η Ελένη. Τέλος, δε θα αποκαλυπτόταν το ήθος του Μενέλαου (δείχνει σεβασμό προς τη Γερόντισσα, αν κι εκείνη τον αποπέμπει με τρόπο άκομψο και τον εξευτελίζει), αλλά και η ανωτερότητα των Ελλήνων έναντι των απολίτιστων βαρβάρων που δε σέβονται τον ιερό θεσμό της φιλοξενίας.

·         Τραγική ειρωνεία

Ο Μενέλαος αγνοεί πως η πραγματική Ελένη βρίσκεται στην Αίγυπτο. «Είν’ η Ελένη εδώ, του Δία η κόρη;» (στ. 528) «Την έκλεψαν απ’ τη σπηλιά μου;» (στ. 532)

·         Αντιθέσεις

α)Η στάση της Γερόντισσας απέναντι στον Μ στην αρχή / και στο τέλος  

β)Η καταγωγή, θέση του Μ (μεγαλείο, νίκη στη μάχη) / σε σχέση με την τωρινή του κατάσταση (αθλιότητα) 

γ)Είναι  - Φαίνεσθαι: κυριαρχεί σε όλο το έργο, αλλά και στο διάλογο Μενέλαου – Γερόντισσας:

α)η γερόντισσα δεν μπορεί να φανταστεί ότι ο κουρελής ζητιάνος είναι ο Μενέλαος

β)φαίνεται σκληρή αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι,

γ)διώχνει τον ξένο όχι γιατί δεν θέλει να τον βοηθήσει, αλλά για να τον σώσει,

δ)η γερόντισσα αγαπά και βοηθά τους Έλληνες, τους οποίους μισεί ο Θεοκλύμενος, από τον οποίο ήλπιζε να πάρει βοήθεια ο Μενέλαος

ε) ο Μενέλαος πιστεύει ότι έφερε από την Τροία την Ελένη και την έχει κρυμμένη σε μία σπηλιά, αλλά μαθαίνει από τη Γερόντισσα ότι η Ελένη είναι στο παλάτι και την Αίγυπτο, πριν ξεκινήσει η εκστρατεία για την Τροία,

στ)πιστεύει ότι στο παλάτι θα τον λυπηθούν και θα του δώσουν και δώρα φιλοξενίας, ενώ αν δε φύγει το μόνο που θα κερδίσει  είναι ο θάνατός του.

Αυτή η αντίθεση ανάμεσα στη δόξα (<δοκεῖ΄= φαίνεται) και την αλήθεια προβληματίζει: Θα αναγνωρίσει η Ελένη το Μενέλαο; Ο Μενέλαος θα αποδεχθεί την πραγματική Ελένη; Θα πιστέψει την ιστορία της; Θα αποκαλυφθεί η ταυτότητα του Μενέλαου στο Θεοκλύμενο και τι θα ακολουθήσει;

      Αυτή η αντίθεση δεν είναι μόνο θέμα της φιλοσοφίας, αλλά και θέμα που θα απασχολούσε τον άνθρωπο καθημερινά σε όλους τους τομείς της ατομικής και κοινωνικής του ζωής:

α)η εικονική πραγματικότητα από τη μια και η πραγματικότητα από την άλλη συνυπάρχουν, το γνήσιο και η απομίμηση, η αλήθεια και το ψέμα,

β)η διαφήμιση δημιουργεί ένα πέπλο εικονικής πραγματικότητας, προπαγάνδας και παραπλάνησης, που καλύπτει την αλήθεια,

γ)η άγνοια και οι προκαταλήψεις μας εμποδίζουν το δρόμο προς την αλήθεια, με αποτέλεσμα να δηλητηριάζουν τις ανθρώπινες σχέσεις,

δ)πολλοί άνθρωποι φορούν «προσωπείο», είναι υποκριτές και κρύβουν την αλήθεια…

Μήπως τελικά η δική μας ζωή μοιάζει περισσότερο απ’ όσο πιστεύαμε με τους ήρωες μας…;

·         Τραγικά ή κωμικά στοιχεία

      Η απόκρουση του Μενέλαου (ήρωας, βασιλιάς, νικητής) από τη Γερόντισσα (γριά, γυναίκα) αποτελεί κωμικό στοιχείο για ορισμένους μελετητές

     Η σκηνή ενώ φαίνεται κωμική, στην ουσία είναι βαθύτατα τραγική. Η μετάπτωση από την ευτυχία στη δυστυχία, τα λογικά αδιέξοδα, η σύγχυση και η αμφιβολία του ήρωα ενέχουν τραγικότητα, τον διχάζουν και τον συντρίβουν, ιδιαίτερα στο σημείο εκείνο όπου πληροφορείται την ύπαρξη του «ειδώλου» της Ελένης στην Αίγυπτο. Ο δραματικός διάλογος (στιχομυθία), αλλά και η δραματική ένταση που τον ακολουθεί (με αλληλοσπρωξίματα, επιφωνήσεις, ερωτήσεις), φορτίζουν ακόμη περισσότερο τη συγκεκριμένη σκηνή.

 

 

ΙΙ. ΙΔΕΕΣ

·         Η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι

α)Η αντίθεση που διαπνέει ολόκληρο το έργο υπάρχει και στη στάση της Γερόντισσας. Φαινομενικά και εκ πρώτης όψεως η στάση της είναι σκληρή απέναντι στον Μενέλαο, αλλά στην πραγματικότητα αυτή η σκληρότητα κρύβει πραγματικό ενδιαφέρον και φροντίδα.  

β)Επιπλέον υπάρχει στην εμφάνιση του Μενέλαου (βλ. προηγούμενη ενότητα).

ΙΙΙ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

·         Το ήθος της Γερόντισσας

Η στάση της Γερόντισσας διαφοροποιείται απέναντι στο Μ. στην αρχή και στο τέλος της σκηνής

Η αρχική σκληρή συμπεριφορά (τον διώχνει) αποδεικνύεται στη συνέχεια ότι δεν είναι παρά έκφραση συμπάθειας-ενδιαφέροντος-φροντίδας της Γ. για τους Έλληνες. Έτσι η αρχική της στάση είναι απόλυτα δικαιολογημένη. Επιπλέον, θα κρατήσει μυστική την παρουσία του Μ. στην Αίγυπτο.

Ανάλογη ήταν η στάση της Ελένης απέναντι στον Τεύκρο.

Η θανάτωση των Ελλήνων δείχνει όχι τόσο τον απολίτιστο χαρακτήρα των Αιγυπτίων, όσο την αγάπη του Θεοκλύμενου για την Ελένη και το φόβο του να μην την κλέψουν  οι Έλληνες.

Μια απλή ,υποταγμένη γυναίκα, που υπηρετεί πιστά τον αφέντη της. Εκτελεί τις αποφάσεις του χωρίς να τις αξιολογεί, γι’ αυτό και διώχνει το Μενέλαο από το παλάτι. Παράλληλα αποτελεί μοντέλο κατώτερου κοινωνικά και πνευματικά ανθρώπου, ο οποίος όταν αποκτήσει κάποια αρμοδιότητα, αισθάνεται ότι έχει και εξουσία απέναντι στους άλλους. Γίνεται σκληρή, αν και φοβάται περισσότερο μήπως δεν κάνει σωστά τη δουλειά της και αυτό έχει συνέπειες για την ίδια. Παρ’ όλα αυτά έχει ευαισθησίες και αδυναμίες, γι’ αυτό κάμπτεται γρήγορα και αποκαλύπτει στο Μενέλαο τους κινδύνους που διατρέχει (λόγω της αγάπης της προς τους Έλληνες).

·         Το ήθος του Μενέλαου

      Ο ήρωας και νικητής του πολέμου που καυχιόταν στην προηγούμενη σκηνή, ‘διώχνεται’, ‘νικιέται’ από μια γριά γερόντισσα.  

        Αυτό συνιστά ειρωνεία αλλά και κωμικό στοιχείο.  

       Ο Ευριπίδης συνηθίζει να κατεβάζει από το βάθρο τους ήρωες (όπου τους είχε τοποθετήσει το έπος) και να τους παρουσιάζει με εντελώς ρεαλιστικό τρόπο, σαν καθημερινούς ανθρώπους. Ο Ευριπίδης δημιουργεί έναν ήρωα παρόμοιο με τους ήρωες των ρομαντικών μυθιστορημάτων: α)είναι πολύ θαρραλέος, μέχρι θεατρινισμού, β)περιπλανιέται σε στεριά και θάλασσα αναζητώντας τη γυναίκα που αγαπά, γ)είναι έντονα συναισθηματικός και κάποιες φορές δειλός. Ίσως, να μην ήθελε τόσο να πλάσει μία κωμική φιγούρα, ώστε να γελάσουν οι θεατές του, αλλά να δείξει την κατάπτωση του πορθητή της Τροίας και κατ’ επέκταση την τραγικότητά του. Πίσω από το κωμικό κρύβεται τραγικότητα και βαθιά οδύνη.

Δε θυμίζει σε τίποτα τον ομηρικό ήρωα. Αποπέμπεται με απειλές και σπρωξιές. Θρηνεί, όταν συγκρίνει τον προηγούμενο θρίαμβό του με την τωρινή αθλιότητα. Εμφανίζεται ψυχολογικά αδύναμος και ευάλωτος. Όταν μαθαίνει για την παρουσία της Ελένης αρχικά νιώθει έκπληξη, αμηχανία και στη συνέχεια βρίσκεται σε σύγχυση.

Είναι τραγικό πρόσωπο: στ. 507-514, 519. Σκιαγραφείται ένας σπουδαίος βασιλιάς και ένδοξος στρατηλάτης, που καταντά ζητιάνος. Προκαλεί συμπόνια (ἒλεο), καθώς λαχταρά την πατρίδα, αλλά οι άνεμοι τον απομακρύνουν. Αγνοεί ότι στην Αίγυπτο βρίσκεται η πραγματική Ελένη (τραγική ειρωνεία). Είναι όμως και κωμικό πρόσωπο: στ. 503, 513-514, όπου τον σπρώχνει με άκομψο τρόπο μια ηλικιωμένη υπηρέτρια και αυτός κλαίει μπροστά της.

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΘΕΑΤΩΝ

Έκπληξη από τις αντιδράσεις της Γερόντισσας και του Μενέλαου (βαναυσότητα – συμπάθεια Γερόντισσας / κωμική η συμπεριφορά του Μενέλαου). Πικρία για τον ξεπεσμό του ομηρικού ήρωα. Από την άλλη όταν οι πληροφορίες που είναι ήδη γνωστές στους θεατές αφήνουν εμβρόντητο το Μενέλαο (τραγική ειρωνεία) , οι θεατές κατανοούν το τραγικό αδιέξοδο και τη σύγχυσή του. Λυπούνται τον ήρωα που σύρεται από τη μία συμφορά στην άλλη και υποφέρει χωρίς να φταίει. Με τα τελευταία μάλιστα λόγια της Γερόντισσας, ο φόβος για την τύχη του ήρωα διακατέχει τις ψυχές των θεατών

                                                          "Μενέλαος - Γερόντισσα"
                                                                  ΚΘΒΕ (2008)