Ελένη Ευριπίδη ΠΡΟΛΟΓΟΣ Β ΣΚΗΝΗ ΣΤ. 83-191

Ο Τεύκρος πληροφορεί την Ελένη:

•       για τους Έλληνες

•       για την Τροία

•       για την «Ελένη»

•      για τον Μενέλαο

•      για τη μητέρα και τους αδερφούς της.

Οι απαντήσεις δίνονται ύστερα από πιεστικές ερωτήσεις της Ελένης.    Η πορεία είναι από το γενικό (Έλληνας) στο ειδικό (Τεύκρος).

 

Γιατί ο ποιητής επιλέγει τον Τεύκρο ως αγγελιαφόρο

•          Γνωρίζει όλα τα σχετικά με την Τροία και την Ελλάδα από «πρώτο χέρι».

•          Είναι ο μόνος που πέρασε από την Αίγυπτο στο δρόμο του για την Κύπρο.

•          Οι «νόστοι» έχουν ολοκληρωθεί –εκτός του Οδυσσέα που είναι «κολλημένος» στο νησί της Καλυψώς.

•          Είναι νικητής μα ουσιαστικά χαμένος (αντιπολεμικό μήνυμα).

•          Έχει υποφέρει πολλά εξαιτίας του τρωικού πολέμου και συγκεντρώνει στο πρόσωπό του τον πόνο για τον πόλεμο και το μίσος για την Ελένη που τη θεωρεί υπαίτια.

•          Έχει σχέση με τον Ευαγόρα της Κύπρου  μυθικός πρόγονος ενός πιστού συμμάχου των Αθηνών) και η παρουσία του σκοπό έχει να δείξει ότι δεν χάθηκαν όλα για τους Αθηναίους μετά την καταστροφή στη Σικελία .

•          Έχει κοινά με την Ελένη. *

Τα κοινά σημεία της Ελένης και του Τεύκρου

•          Και οι δύο είναι εξόριστοι από την πατρίδα τους και ταπεινωμένοι.

•          Και οι δύο έχουν χάσει την οικογένειά τους εξαιτίας του πολέμου και είναι μισητοί (η Ελένη από τους Έλληνες και ο Τεύκρος από τους συγγενείς του).

•          Είναι θύματα χωρίς να το θέλουν μιας «κρίσης» (του Πάρη-των όπλων του Αχιλλέα).

•          Ζητούν και οι δύο βοήθεια από τη Θεονόη.

•          Έχουν λάβει και οι δύο θετικούς χρησμούς (η Ελένη από τον Ερμή και ο Τεύκρος από τον Απόλλωνα)

Τι πετυχαίνεται με τη β΄σκηνή του προλόγου

•          Διευρύνεται το γνωστικό πεδίο των θεατών (πληροφορίες για Τροία, «Ελένη», Μενέλαο κλπ.).

•          Εντείνεται η τραγική θέση της ηρωίδας καθώς ο Τεύκρος την κάνει να πιστέψει ότι ο Μενέλαος χάθηκε στη θάλασσα( ψευδής πληροφορία). Αυτή η κατάσταση θα δημιουργήσει την απαραίτητη ατμόσφαιρα στη σκηνή της αναγνώρισης.

•          Και παράλληλα ο Τεύκρος παρουσιάζεται τόσο πεπεισμένος ότι η Ελένη είναι στην Τροία, οπότε προετοιμάζει για την άρνηση του Μενέλαου να πιστέψει ότι αντικρίζει την Ελένη.

•           Τονίζεται η αντίθεση ανάμεσα στο φαίνεσθαι και το είναι.

•          Το έργο γίνεται πιο δραματικό, η πλοκή πιο ενδιαφέρουσα (ανατροπή και περιπέτεια) και οι θεατές νιώθουν έλεο και φόβο.

•          Προβάλλεται η μαντική ικανότητα της Θεονόης και προοικονομείται ο σημαντικός ρόλος της.

•          Η δραματοποιημένη σκηνή (διάλογος) έρχεται σε αντίθεση με το αφηγηματικό μονόλογο της Ελένης που προηγήθηκε και έτσι ο πρόλογος ολοκληρώνεται και αποκτά παραστατικότητα. Εισάγει στη δράση και σε θέματα που θα αναπτυχθούν αργότερα.

Διάνοια  Το φαίνεσθαι και το είναι: το παιχνίδι ανάμεσα στη γνώση και την άγνοια

•          Ολόκληρη η σκηνή είναι ένα παιχνίδι ανάμεσα στο φαίνεσθαι και το είναι, ανάμεσα στη γνώση και την άγνοια.

•          Η Ελένη γνωρίζει την αλήθεια αλλά αγνοεί τα γεγονότα.

•          Ο Τεύκρος αγνοεί την αλήθεια, ζει στην ψευδαίσθηση, αλλά γνωρίζει τα γεγονότα.

•          Η Ελένη προσπαθεί απεγνωσμένα να προβληματίσει τον  Τεύκρο για να δει πίσω από την επιφάνεια των πραγμάτων αλλά μάταια. Ο Τεύκρος μένει ανυποψίαστος για την τραγική αλήθεια. Στην αρχή δίνει θρησκευτική διάσταση στο επιχείρημά της (θεόσταλτη πλάνη). Ο Τεύκρος δεν συλλαμβάνει τον υπαινιγμό. Έπειτα δίνει φιλοσοφική διάσταση στην αμφισβήτησή της (στιχ. 145). Ο Τεύκρος αμετάπειστος. Και οι δύο εκφράζουν την ίδια άποψη: με το νου γνωρίζουμε την αλήθεια. Για τον Τεύκρο όμως πηγή της γνώσης είναι η εμπειρία, ενώ για την Ελένη ο προβληματισμός και η αναζήτηση.

•          Αντιπαρατίθεται ο σκεπτικισμός της Ελένης με την αντίληψη του Τεύκρου που βασίζεται στις αισθήσεις.

                                                                                                                               

Τεύκρος                                                                                                      Ελένη                          

αγνοεί την πραγματικότητα                                                              γνωρίζει την πραγματικότητα

(είδωλο- πραγματικά αίτια πολέμου)

γνωρίζει τα γεγονότα τα σχετικά με τον τρωικό πόλεμο                          αγνοεί τα γεγονότα

νομίζει ότι γνωρίζει την πραγματικότητα                                        μετά τη συνάντηση με τον Τεύκρο    

όμως ζει στη ψευδαίσθηση των εντυπώσεων                                  νομίζει ότι γνωρίζει τα γεγονότα

δεν προχωρά απ την άγνοια στη γνώση                                              αν και γνωρίζει την πλάνη των

φαινομένων, πιστεύει σε ψευδή

γεγονότα

Γιατί η Ελένη είναι τραγικό πρόσωπο;

•          Πληροφορείται ότι  οι Έλληνες έχουν ταλαιπωρηθεί πολύ εξαιτίας του πολέμου και ότι όλη η Ελλάδα τη μισεί, χωρίς όμως η ίδια να φταίει.

•          Μαθαίνει για το άσχημο τέλος των δικών της και αισθάνεται εκτός από θλίψη και ενοχές γιατί πιστεύει ότι ευθύνεται η ίδια.

•          Πληροφορείται τον ενδεχόμενο χαμό του Μενελάου και ή ύστατη ελπίδα της να γυρίσει στην πατρίδα χάνεται.

→ απόλυτη δυστυχία, αδιέξοδο.

Τι φοβόμαστε αν λάβουμε υπόψη τον στίχο 68… «τι να την κάνω τη ζωή πια;…»

Το αντιπολεμικό μήνυμα του Ευριπίδη αποκαλύπτεται από:

•          τον ειρωνικό τρόπο με τον οποίο εκφράζεται ο Τεύκρος για τον πατέρα του στο στιχ 114.

•          από την ίδια την πράξη του πατέρα να διώξει το παιδί του

•          από το γεγονός ότι ο πόλεμος έγινε για ένα είδωλο ( απάτη και ψεύδος πίσω από τα αίτια)

•          από τα λόγια του Τεύκρου που είναι νικητής αλλά στην ουσία ηττημένος

•          από τις συνέπειες του πολέμου σε όλους νικητές και νικημένους.

→Ο Ευριπίδης απογυμνώνει τον πόλεμο από ηρωισμό και ανδρεία και προβάλλει τη ματαιότητά του. Ο Τεύκρος δε θυμίζει τους ομηρικούς ήρωες, η εικόνα του είναι αντιηρωική.

Πίσω από τα λόγια των ηρώων η φιλοσοφία του ποιητή

•          στιχ. 2-4 : ορθολογική ερμηνεία ενός φυσικού φαινομένου

•          στιχ. 20-25 : σκεπτικισμός απέναντι στους μύθους

•          στιχ. 37:έμμεση κριτική στους θεούς που λειτουργούν με βάση ανθρώπινα πάθη

•          στιχ. 40-50^: αίτια πολέμου μυθολογικά ( Ελένη), ορθολογικά (υπερπληθυσμός) και ανθρώπινα (Αχιλλέας)

•          στιχ.39-40: οι πόλεμοι γίνονται για ασήμαντα αίτια ( είδωλο)→ αντιπολεμικό μήνυμα

•          στιχ.130 και η ιστορία του Τεύκρου → αντιπολεμικό μήνυμα

•          στιχ145-146 : θέτει το ερώτημα «αποτελούν οι αισθήσεις ασφαλή οδηγό για την προσέγγιση της αλήθειας;»

•          αντίθεση είναι – φαίνεσθαι : η αλήθεια πίσω από τα φαινόμενα.

Ο Τεύκρος απέναντι στην Ελένη - Ο Ευριπίδης απέναντι στον πόλεμο

Τεύκρος  και Ελένη

 «Ο Τεύκρος είναι ένα αντίγραφο του Μενέλαου, αλλά η μοίρα του επίσης αντικατοπτρίζει τη μοίρα της Ελένης […]: Όπως αυτή, είναι κι αυτός μισητός, επειδή δε συμμερίσθηκε τη μοίρα του φίλου του (δεν προστάτεψε τον Αίαντα από το θάνατο ή δεν πέθανε μαζί του, 104). Όπως αυτή, επιθυμεί κι αυτός να συμβουλευθεί τη Θεονόη. Και γι’ αυτόν επίσης είναι προορισμένο να φθάσει στην πατρίδα – μια Σαλαμίνα στην Κύπρο.[…]» 

Goward 2002: 294 (32)

Γιατί ο Ευριπίδης επιλέγει τον Τεύκρο; 

«Η άφιξη του Τεύκρου μάλλον αδύνατη εντύπωση προκαλεί, κι εξάλλου γιατί ο Τεύκρος; Πράγματι, μεταφέρει αδέξια και με σκληρότητα στην αθώα Ελένη το μίσος που τρέφουν οι Έλληνες γι’ αυτήν, αλλά ανεξάρτητα από το γεγονός ότι, όπως η Ελένη, έτσι κι ο ίδιος υφίσταται μια άδικη εξορία, η σύνδεσή του με την πλοκή είναι απλώς εκείνη του μαντατοφόρου. Ο χαρακτήρας του έχει διαγραφεί ελάχιστα, ή και καθόλου, πάντως πολύ λιγότερο από εκείνον του ανώνυμου μαντατοφόρου που εμφανίζεται αργότερα [= αγγελιαφόρος]. Ο Ευριπίδης φαίνεται πως τον χρησιμοποίησε γιατί ήταν ο μόνος Αχαιός ήρωας που οι περιπλανήσεις του τον οδήγησαν, ενώ πήγαινε για την Κύπρο, στην Αίγυπτο, και ο οποίος ήταν σε θέση να πληροφορήσει την Ελένη για τα γεγονότα της Τροίας. Ο ρόλος του όμως έχει ιδιαίτερη βαρύτητα για τη θεματική του έργου. Δημιουργεί ένα πέπλο ψευδαίσθησης με το να κάνει την Ελένη να πιστέψει ότι ο Μενέλαος χάθηκε στη θάλασσα, κι η άρνησή του να παραδεχτεί ότι η αληθινή Ελένη στέκεται μπροστά του προεικονίζει την άρνηση του Μενέλαου που θ’ ακολουθήσει»

Whitman 1996: 60-61 

 Ο πόλεμος στον Ευριπίδη – το παράδειγμα του Τεύκρου

«[…] η Ελένη χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερο γνώρισμα, ότι εδώ ο ποιητής καλλιεργεί ένα ξεχωριστό είδος τραγικότητας. Αυτή στηρίζεται στο στοιχείο ότι οι νικητές και οι ηττημένοι του πολέμου, οι πρώτης και δεύτερης ποιότητας πολεμιστές και στρατηγοί, είναι εξίσου τραγικά πρόσωπα και υφίστανται στον ίδιο βαθμό, αν όχι σε μεγαλύτερο βαθμό οι πρώτοι, τα δεινά που σωρεύει ο πόλεμος. […]. Η συμπεριφορά του Τεύκρου αποκαλύπτει με ορισμένα της στοιχεία τη φθορά και την ανατροπή των αξιών που επέφερε αυτός ο πόλεμος: ο χλευασμός του στο στ. 7615 κ.εξ. […], ο ανεπίτρεπτος σαρκασμός σε βάρος του πατέρα του στο στ. 91 […], η σαρκαστική και παθιασμένη ειρωνεία του εναντίον του ίδιου του γονιού του, στ. 104 […]. Ακόμα και η απονοημένη πράξη του ίδιου του πατέρα να διώξει το γιο του από το σπίτι του μπορεί να εξηγηθεί μόνο με την ηθική και συναισθηματική σύγχυση που επέφερε ο πόλεμος. Μέσα στα παράξενα του πολέμου είναι και ο διωγμός από την πατρίδα, που ο νικητής Τεύκρος πήρε ως αντάλλαγμα της μεγάλης του συμβολής στην εκπόρθηση της Τροίας, στ. 106 […], και πάνω απ’ όλα, η χαρά και η δίψα της καταστροφής που εκδηλώνει ο ήρωας, σαν να μην του έφταναν οι τόσες συμφορές που ως τώρα προξενήθηκαν από τον πόλεμο, στ. 108 […].»                                                                         Σακαλής 1980: 140-142

                                                                  "Ελένη - Τεύκρος"
                                                                     ΚΘΒΕ (2008)
                                                            (Video 1: 2'39'' λεπτά)