ΕΛΕΝΗ ΕΥΡΙΠΙΔΗ Α’ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ ΣΚΗΝΗ 1Η 437-494

Επεισόδιο ονομάζεται το διαλογικό τμήμα της τραγωδία που βρίσκεται ανάμεσα στα χορικά. Από την «ἐπείσοδον», δηλ. την επανεμφάνιση ενός προσώπου στη σκηνή και ολοκληρώνεται με την αποχώρησή του. Στα επεισόδια γίνεται ο διάλογος μεταξύ των προσώπων και έτσι προωθείται η δράση.

    Η απροσδόκητη εμφάνιση του Μενέλαου στη σκηνή προωθεί σημαντικά τη δράση. Ο Ευριπίδης όμως δε βιάζεται: η αναγνώριση των συζύγων θα αργήσει ακόμα πολύ. Ο ήρωας κάνει ένα μακροσκελή πρόλογο –επιβράδυνση. Όλο το Α’ επεισόδιο είναι μια προετοιμασία της αναγνώρισης, όπου ο Ευριπίδης θα «παίξει» με την αγωνία του θεατή.

Δομή (Ενότητες – Πλαγιότιτλοι)

437-444 Η ταυτότητα του ξένου (Μοιάζει με τον κανονικό προλογικό μονόλογο της Ελένης ( γενεαλογία και αυτοσύσταση). Διαφέρει στο ύφος.)

445-449 Μεγαλεία και βάσανα

450-464 Οι περιπλανήσεις

465-494 Τα τωρινά βάσανα

 Μενέλαος:  Στην ελληνική μυθολογία ο Μενέλαος (< μένος (σφρίγος, οργή, δύναμη) + λαός, "η οργή του λαού") ήταν αδελφός του Αγαμέμνονα και σύζυγος της Ωραίας Ελένης. Κατά την κυρίαρχη εκδοχή (Ιλιάδα) ήταν γιος του Ατρέως και της Αερόπης, εγγονός του Πέλοπα και της Ιπποδάμειας. Σε κάποια περίσταση διώχθηκαν από τις Μυκήνες και κατέφυγαν στην Σπάρτη, όπου βασιλιάς ήταν ο Τυνδάρεως. Διαγωνιζόμενος εκεί με άλλους μνηστήρες, ο Μενέλαος πήρε ως σύζυγο την Ωραία Ελένη, κόρη του Τυνδάρεω ή του Δία. Ο Τυνδάρεως έδωσε το βασίλειό του στον Μενέλαο και την Ελένη.

Από τον γάμο του Μενελάου και της Ελένης γεννήθηκαν η Ερμιόνη και ο Νικόστρατος. Μεταγενέστεροι συγγραφείς αναφέρουν ότι παιδιά τους ήταν και οι: Αιθιόλας, Θρόνιος, Μορράφιος, Πλεισθένης ο Νεότερος και Μελίτη. Η γαλήνη του ζευγαριού ταράχθηκε από τότε που έφθασε στη Σπάρτη ο Πάρις, όταν ο Μενέλαος έφυγε στην Κρήτη για να παραστεί στην κηδεία του παππού του Κατρέως. Σύμφωνα με κάποια παράδοση, ο Μενέλαος είχε επισκεφθεί κάποτε την Τροία, μετά από δελφικό χρησμό, για να θυσιάσει στους τάφους του Λύκου και του Χιμαιρέως (γιων του Προμηθέως) για τον λοιμό και την ξηρασία που έπλητταν τη Σπάρτη. Εκεί είχε φιλοξενηθεί από τον Πάρη, οπότε, όταν αργότερα ο Πάρις έφυγε από την Τροία μετά από ένα φόνο, κατέφυγε στη Σπάρτη, όπου φιλοξενήθηκε και εξαγνίστηκε από τον Μενέλαο.

Ενώ βρισκόταν στην Κρήτη, ο Μενέλαος πληροφορήθηκε από την Ίριδα ότι ο Πάρις είχε αρπάξει την Ωραία Ελένη και είχε φύγει. Τότε επέστρεψε αμέσως στη Σπάρτη και ζήτησε τη βοήθεια άλλων βασιλιάδων της Ελλάδας, με πρώτο τον Νέστορα. Μετά πήγε στους Δελφούς για οδηγίες. Εκεί διατάχθηκε να προσφέρει στην «Αθηνά Πρόνοια» το περιδέραιο που είχε κάποτε προσφέρει η Αφροδίτη στην Ελένη. Ακολούθησε η εκστρατεία των Ελλήνων στην Τροία για την Ωραία Ελένη, που οδήγησε στον Τρωικό Πόλεμο. Ο ίδιος ο Μενέλαος πήρε μέρος στην εκστρατεία με εξήντα πλοία, αλλά δεν έγινε ο γενικός αρχηγός της εξαιτίας του ήπιου χαρακτήρα του, οπότε η αρχηγία πέρασε στον βίαιο αδελφό του, τον Αγαμέμνονα. Ο Μενέλαος ήταν ένας από εκείνους που κρύφτηκαν μέσα στον Δούρειο Ίππο. Στην άλωση της Τροίας έτρεξε στο σπίτι του Δηιφόβου, όπου βρισκόταν η Ελένη, σκότωσε τον Δηίφοβο και έσυρε την Ελένη από τα μαλλιά μέχρι τα ελληνικά πλοία.

Επιστρέφοντας από την Τροία μετά το τέλος του πολέμου, ο Μενέλαος έφθασε στο Σούνιο και μετά στο ακρωτήριο Μαλέας. Μια τρικυμία όμως εκεί τον παρέσυρε στην Κρήτη, σε βραχώδη ακτή της οποίας καταστράφηκαν τα περισσότερα πλοία του. Μετά την Κρήτη βρέθηκε στην Αίγυπτο, όπου κατά την Οδύσσεια, παρέμεινε 5 χρόνια και έκανε περιουσία. Επιθυμούσε πάντα να επιστρέψει στη Σπάρτη, αλλά εμποδιζόταν συνεχώς από κακοκαιρίες, που έπαψαν μόνο όταν θυσίασε στους θεούς με συμβουλή του Πρωτέως. Μετά, ο Μενέλαος και η Ελένη έφθασαν καλά στη Σπάρτη, 18 χρόνια μετά την αρπαγή της Ελένης από τον Πάρη.

(Στην Ελενη του Ευριπιδη ο Μενέλαος φτάνει στην Αίγυπτο με το είδωλο της γυναίκας του τον 8ο χρόνο.)

Πέλοπας:  Ήταν ο γιος του Τάνταλου, βασιλιάς της Φρυγίας. Όταν ήταν μικρός, ο πατέρας του τον έκοψε κομματάκια και τον σερβίρισε στους θεούς βάζοντας την παντογνωσία τους σε δοκιμή. Οι θεοί αντιλαμβανόμενοι την απάτη δεν δοκίμασαν το φαγητό αυτό. Μόνον η Δήμητρα αφηρημένη λόγω του πένθους της για την κόρη της (Περσεφόνη) έφαγε ένα κομματάκι. Ο Δίας είπε στον Ερμή να βάλει πάλι όλα τα τεμάχια στο καζάνι, έτσι ώστε η Κλωθώ να μπορέσει να τα ανασυγκροτήσει. Τον ώμο που έλειπε τον συμπλήρωσε βάζοντας ελεφαντόδοντο, γι αυτό και οι απόγονοι του Πέλοπα, οι Πελοπίδες, έχουν μια λευκή κηλίδα για αναγνωριστικό σημάδι. Οι θεοί έστειλαν τον Τάνταλο στα Τάρταρα, καταδικάζοντάς τον στο μαρτύριο της αιώνιας πείνας και δίψας. Ο Δίας καταράστηκε το γένος του Τάνταλου και η κατάρα βάραινε τους Ατρείδες και τους απογόνους τους.

Οινόμαος: Βασιλιάς της Πίσας, είχε μια πανέμορφη κόρη, την Ιπποδάμεια, την οποία όμως κατά βάθος ο Οινόμαος δεν επιθυμούσε να παντρέψει, γιατί είχε πιστέψει σε ένα χρησμό, σύμφωνα με τον οποίο ο γαμπρός του θα τον σκότωνε. Διακήρυσσε λοιπόν ότι θα έδινε ως σύζυγο την Ιπποδάμεια σε όποιον τον νικούσε σε αρματοδρομία αντοχής, με αφετηρία τον Ναό του Δία στην Ολυμπία και τέρμα τον Ναό του Ποσειδώνα στον Ισθμό της Κορίνθου. Επειδή, όμως, τα άλογα του Οινομάου ήταν δώρο του πατέρα του, του Άρη, είχαν θεϊκή δύναμη και αντοχή, και έτσι ο Οινόμαος νικούσε πάντα τον αντίπαλό και υποψήφιο γαμπρό του. Στη συνέχεια, του έκοβε το κεφάλι. Αφού είχε καρφώσει ήδη δώδεκα κεφάλια σε πασσάλους γύρω από το ανάκτορό του (ή τα είχε κρεμάσει στο ναό του Άρη κατ' άλλη εκδοχή), εμφανίσθηκε μπροστά του ο Πέλοπας και ζήτησε την κόρη του για γυναίκα.

Ο Πέλοπας είχε φροντίσει να εξαγοράσει προηγουμένως τον Μυρτίλο, τον ηνίοχο του Οινομάου, γιο του θεού Ερμή. Ο Πέλοπας του υποσχέθηκε ότι θα του έδινε το μισό βασίλειο ή την Ιπποδάμεια για μια νύχτα. Τότε, ο Μυρτίλος αντικατέστησε τα καρφιά στον άξονα του εμπρόσθιου τροχού στο άρμα του βασιλιά με κέρινα ή δεν έβαλε καθόλου καρφιά. Μόλις λοιπόν ξεκίνησε ο αγώνας, το τέθριππο του βασιλιά αναποδογύρισε και ο Οινόμαος σκοτώθηκε. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή του μύθου, ο Πέλοπας νίκησε τον Οινόμαο χάρη στα άλογα που του είχε χαρίσει ο Ποσειδών και μετά σκότωσε ο ίδιος τον Οινόμαο. Ύστερα από τον αγώνα έριξε το Μύρτιλο στη θάλασσα, που ονομάστηκε Μυρτώο Πέλαγος. Πριν πεθάνει ο Μυρτίλος πρόλαβε να τον καταραστεί, αυτόν και τους απογόνους του. Παντρεύτηκε την Ιπποδάμεια και έγινε βασιλιάς στην περιοχή, η οποία ονομάστηκε Πελοπόννησος από το όνομά του.

O  Μενέλαος – το ήθος του ήρωα

 Η αμφισημία: Ο ρακένδυτος ναυαγός που ζητιανεύει για την επιβίωσή του, νιώθει ντροπή για την κατάντια του και ως θρασύδειλος είναι έτοιμος να το βάλει στα πόδια μπροστά στον άγριο βασιλιά, υπερτονίζει τα κατορθώματά του στην Τροία (μοτίβο ένδοξου στρατιώτη) και καυχιέται για το όνομά του, ξακουστό σ’ όλο τον κόσμο. Απογοητευμένος και ανασφαλής στον ξένο τόπο ο ίδιος, ενδιαφέρεται ωστόσο για τους συντρόφους του (φιλέταιρος). 

Η τραγικότητα: η μεταστροφή της τύχης του άλλοτε φημισμένου βασιλιά, άγνωστου μεταξύ αγνώστων, ταπεινωμένου και νικημένου ναυαγού προκαλεί τον «έλεο». Οι θεοί δεν επιτρέπουν το γυρισμό του στην πατρίδα και ζει στην αυταπάτη, καθώς αγνοεί ότι κέρδος απ’ τον πόλεμο ήταν ένα είδωλο. 

Το κωμικό στοιχείο: το αντιηρωικό γνώρισμα της προσωπικότητάς του κορυφώνεται  1) στη 2η σκηνή (στ. 503). Η γριά θυρωρός ισοπεδώνοντας το «κύρος» του, σπρώχνει τον «μέγα στρατηλάτη» που εμφανίζεται ψυχολογικά αδύναμος και ευάλωτος έως δακρύων (στ. 513-514) και

2) στους  αφελείς συλλογισμούς του «περί συνωνυμίας» (3^η σκηνή), αποτέλεσμα της σύγχυσης που προκάλεσε η όντως τερατώδης πληροφορία ότι η Ελένη βρίσκεται στην Αίγυπτο, της προσκόλλησής του στην περιοχή των φαινομένων και της αδυναμίας του να πάρει πρόσθετες πληροφορίες ή να ανταλλάξει γνώμες. Τα εκλογικευμένα συμπεράσματά του τον απομακρύνουν από την αλήθεια και περιπλέκουν την αναγνώριση.

Τυπικός ευριπίδειος ήρωας: η αντιηρωική, αντιεπική, απομυθοποιημένη παρουσία του Μενέλαου αποτελεί πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής που αμφισβητεί μύθους και είδωλα. Η κατάντια του στρατηλάτη, η φθορά και η ματαιότητα των πολέμων(για ένα είδωλο) αποτελούν ηχηρό αντιπολεμικό μήνυμα.

Πολλοί μελετητές δε θεωρούν την «Ελένη» τραγωδία αλλά την κατατάσσουν στις κωμικοτραγωδίες. Ένα από τα επιχειρήματα που επικαλούνται είναι η γενικότερη συμπεριφορά του Μενέλαου και η εμφάνισή του στην σκηνή αυτή. Πράγματι, τα κουρέλια και το καραβόπανο με το οποίο είναι ντυμένος ο αρχηγός της τρωικής εκστρατείας θα μπορούσε να προκαλέσει το χαμόγελο των θεατών. Είναι όμως δυνατόν να προκαλέσει και τον οίκτο και τη συμπάθεια των θεατών, αφού ο αρχηγός της τρωικής εκστρατείας έχει καταντήσει σε αυτή την άθλια κατάσταση.

Αντιθέσεις 1^ης σκηνής:

1.Αντίθεση ανάμεσα στην προηγούμενη λαμπρότητα του Μενέλαου και στην τωρινή του ταπείνωση και εξευτελισμό. Η υπερηφάνεια και η καυχησιολογία του ότι αυτός οδήγησε το στρατό των Αχαιών στην Τροία έρχεται σε αντίθεση με τη στάση του επαίτη (=ζητιάνου) που τηρεί τώρα.

2.Αντίθεση ανάμεσα σε εκείνους που χάθηκαν στην Τροία και αυτούς που σώθηκαν, ανάμεσα σε αυτούς που γύρισαν στην πατρίδα τους και σε αυτούς, όπως ο Μενέλαος, που περιπλανιόνται ακόμα.

3.Αντίθεση ανάμεσα στον πλούτο και την ευμάρεια της Αιγύπτου και την καταστροφή της  Τροίας.

Ο μονόλογος του Μενέλαου έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός προλόγου:

1.Όταν ο Μενέλαος εισέρχεται, η ορχήστρα και η σκηνή είναι άδειες.

2.Αναφέρεται στο γενεαλογικό του δέντρο και αυτοσυστήνεται.

3.Αφηγείται τις περιπέτειές του και γνωστοποιεί την προϊστορία του.

4.Εξηγεί πώς βρέθηκε σε άγνωστη χώρα και ποιο πρόβλημα αντιμετωπίζει τώρα.

Από όλα αυτά φαίνεται ότι ο μονόλογος του Μενέλαου μοιάζει με τον πρόλογο της Ελένης.

Σκοπιμότητα δευτέρου προλόγου:

1.Εισάγει ένα νέο πρόσωπο, το Μενέλαο, στην εξέλιξη του δράματος. Μην ξεχνάμε πως για το πρόσωπο αυτό υπήρχαν αντιφατικές πληροφορίες. Άλλωστε εμφανίστηκε τη στιγμή που η Ελένη πήγε να ζητήσει πληροφορίες γι’ αυτόν. Προετοιμάζεται έτσι η συνάντηση Ελένης – Μενέλαου.

2.Ο πρόλογος αυτός τονίζει την τραγικότητα του Μενέλαου (μην ξεχνάμε πως είναι νικητής του πολέμου της Τροίας) και διευκολύνει τον ποιητή να καταδικάσει τον πόλεμο.

3.Δημιουργεί ο πρόλογος έντονη τραγική ειρωνεία: ο Μενέλαος θα μάθει πως η Ελένη που φέρνει μαζί του δεν είναι η πραγματική, ενώ η Ελένη θα βρει το σύζυγό της χωρίς να το περιμένει.

Γενικά ο δεύτερος πρόλογος δημιουργεί συνθήκες για έντονες δραματικές συγκινήσεις.

 Μενέλαος – Τεύκρος

Ομοιότητες: 1. Είναι και οι δύο ήρωες του Τρωικού πολέμου

2. Είναι υπερήφανοι για την καταγωγή τους και το «κούρσεμα» της Τροίας.

3. Περιπλανήθηκαν χρόνια ολόκληρα στις θάλασσες μέχρι να επιστρέψουν.

4. Είναι τραγικά πρόσωπα. Ξόδεψαν τη ζωή τους για ένα είδωλο.

5. Είναι και οι δύο ταλαιπωρημένοι.

6. Είναι και οι δύο θύματα του πολέμου.

Διαφορές: 1. Ο Τεύκρος επέστρεψε στην πατρίδα και διώχθηκε από τον πατέρα του. Ο Μενέλαος ακόμα περιπλανιέται.

2. ο Τεύκρος ξέρει που βρίσκεται. Ήρθε να ζητήσει μαντεία από τη Θεονόη. Έχει καράβι και θα συνεχίσει την πορεία του προς την Κύπρο. Ο Μενέλαος δεν ξέρει που είναι, δεν έχει καράβι – ναυαγός και θα ζητήσει ελεημοσύνη και βοήθεια.

3. ο Τεύκρος έχει τα όπλα και τα ρούχα του, ενώ ο Μενέλαος είναι πεινασμένος και ρακένδυτος.

Σκέψεις για τον πόλεμο: 1)Όλοι οι πόλεμοι είναι μάταιοι (γίνονται για ένα είδωλο)

2) Ο πόλεμος φέρνει πόλεμο. Ο διάλογος λύνει τις διαφορές

3) Ο πόλεμος φθείρει νικητές και νικημένους.

4) Και οι δύο ήρωες κατάλαβαν πολύ αργά πως οι κομπασμοί για τα κατορθώματα, τιμωρούνται.