Β' Επεισόδιο 4η Σκηνή (951-1137)

Ευριπίδη, Ελένη (412 π.Χ.)

Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

4^η Σκηνή (951-1137): Θεονόη – Ελένη – Μενέλαος – Χορός

Οι ήρωες θα ξεπεράσουν το εμπόδιο που λέγεται Θεονόη, που με τη σιωπή της

 θα ανοίξει το δρόμο για το ευτυχές τέλος.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Η εμφάνιση της Θεονόης (951-986)

Ο λόγος της Ελένης (987-1045)

Ο λόγος του Μενέλαου (1046-1100)

Η απόφαση της Θεονόης (1101-1137)

 Ι. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ – ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ

Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης) 

1.       Προαναγγελία εισόδου Θεονόης: («βγαίνει όπου να 'ναι η μάντισσα Θεονόη», «βροντάει απ’ τις αμπάρες το παλάτι»). Η άφιξη των νέων προσώπων αναγγέλλεται από τον Χορό ή από κάποιον ήρωα (θεατρική σύμβαση = κανόνας)

2. Η Ελένη πανικοβάλλεται (δημιουργία δραματικής κατάστασης)

3.       Εμφάνιση Θεονόης («πήγαινε μπρος εσύ να μου φωτίζεις», «κατά την πρεπούμενη συνήθεια... ανέμιζε το θειάφι», «με τη φωτιά καθάρισε το δρόμο», «το δαυλό μπροστά κούνησε να περάσω»): επιβλητική, μεγαλόπρεπη, ιεροπρεπής, τελετουργική εμφάνιση (Η Θ συνοδεύεται από δύο τουλάχιστον θεραπαινίδες: η μία κρατά θυμιατήρι με τον οποίο «καθαίρει» (= εξαγνίζει) τον αέρα και η άλλη πυρσό αναμμένο με το οποίο καθαίρει το έδαφος από όπου θα περάσει η μάντισσα (τυπικό εξαγνισμού – καθαρμού)

Δραματική οικονομία

Η σκηνή στο σύνολό της συμβάλλει:

1. στην ένταση της δραματικότητας (με την απειλή της αποκάλυψης της παρουσίας του Μενελάου)
2. στην εξέλιξη του δράματος (εξασφαλίζεται η σιωπή της Θεονόης και το σχέδιο της σωτηρίας πέφτει στους ώμους των δύο συζύγων) και είναι αναγκαίο ένα πρόσωπο μέσα από το παλάτι να βοηθήσει τους ήρωες,
3. η σκηνή επίσης μπορεί να παραλληλιστεί με δίκη με δικαστή-κριτή τη Θεονόη, ενώ η Ελένη και ο Μενέλαος κάνουν έναν αγώνα λόγων (αποκαλύπτεται τη ρητορική δεινότητα-ικανότητα του Ευριπίδη)
4. ακούγονται οι λόγοι Ελένης - Μενέλαου, που θα συγκινούσαν τους Αθηναίους και θα προκαλούσαν δραματική ένταση,
5. εντυπωσιακό θέαμα αποτελεί η εμφάνιση της Θεονόης
6. θίγονται σοβαρά θέματα π.χ. δικαιοσύνη, ανθρωπιά, ηθική κλπ
7. πολιτικές προεκτάσεις του έργου: παραλληλισμός των περιπετειών της Ελένης με εκείνες του
   
   Αλκιβιάδη. Όπως η Ελένη, έτσι και ο Αλκιβιάδης μπήκε στο στίβο της ζωής με τους καλύτερους οιωνούς: πλούσιος, ευπαρουσίαστος, μορφωμένος, δεινός ρήτορας και ικανός αθλητής (αγώνες αρματοδρομίας), με ασυνήθιστες για την ηλικία του πολιτικές και στρατηγικές ικανότητες. Κατέληξαν και οι δύο στην εξορία, η Ελένη θύμα της ομορφιάς της και ο Αλκιβιάδης θύμα της ευφυΐας του. Το 412 π.Χ. οι Αθηναίοι ζουν τις συνέπειες της Σικελικής εκστρατείας και το όνομα του Αλκιβιάδη θα ακουγόταν πολύ. Στους στ.1020-1030 η Ελένη υποφέρει για τη σπίλωση του ονόματός της. Πιθανόν, και εδώ υπονοείται ο Αλκιβιάδης, αφού υφίσταται την κατακραυγή και το μίσος των Αθηναίων, που τον θεωρούν προδότη, καθώς εγκατέλειψε την πατρίδα του και κατέφυγε στη Σπάρτη, το μεγάλο εχθρό της Αθήνας. Ο ίδιος αισθάνεται αδικημένος και, αν είχε τη δυνατότητα, θα εξηγούσε στους Αθηναίους ότι κατέφυγε στη Σπάρτη γιατί κινδύνευε να καταδικαστεί σε θάνατο από μια άδικη κατηγορία (κοπή Ερμαϊκών στηλών).  http://www.edutv.gr/deyterobathmia/alkiviadis-apo-tin-koryfi-stin-avysso

      Επιπλέον, η Ελένη υπερασπίζεται την τιμή της τονίζοντας ότι αιτία όλως είναι ο δόλος των Θεών (μήλο Έριδος). Έτσι, και ο Αλκιβιάδης θα μπορούσε να επικαλεστεί δόλο των πολιτικών του αντιπάλων, που άδικα τον κατηγόρησαν για ιεροσυλία.

                Στη συνέχεια, όταν η Ελένη γυρίσει τη Σπάρτη, θα μπορέσει να αποδείξει την αθωότητά της (στ.1031). Αν εδώ υπάρχει υπαινιγμός για τον Αλκιβιάδη, τότε ο Ευριπίδης αποδεικνύεται προφητικός, καθώς το 407π.Χ. οι Αθηναίοι ανακαλούν τον Αλκιβιάδη από την εξορία. Και τέλος, στους στ. 1032-1034, όπου η Ελένη παραπονιέται ότι υποφέρει στον ξένο τόπο και επιθυμεί να γυρίσει στη Σπάρτη για να χαρεί το σπιτικό της , ίσως πάλι υποκρύπτεται ο Αλκιβιάδης, που στην εξορία νοσταλγεί την Αθήνα, το πλούσιο σπίτι του, τους φίλους και τα συμπόσια.

ΙΙ. ΙΔΕΕΣ

1. Ο ανθρωπομορφισμός των θεών: Οι θεοί διακατέχονται από πάθη (= ελαττώματα ανθρώπινα) «η Ήρα που πρώτα σε κατέτρεχε, στέργει» (στ. 969-970), «η Κύπριδα γυρεύει να εμποδίσει τον γυρισμό σου» (στ. 975-6).

2.       Η επέμβαση των θεών στη ζωή των ανθρώπων: «Υπάρχει αμάχη στους θεούς για σένα» (στ. 967)

3.       Η μαντική δύναμη

·         «τι λες για τα μαντέματά μου;» Η Θ προφήτευσε την επιστροφή του Μενέλαου και δικαιώθηκε. Επιπλέον, η Θ έχει τόσο μεγάλη προφητική δύναμη, ώστε γνωρίζει ακόμα και τις πιο ενδόμυχες σκέψεις και τις επιθυμίες των θεών. Ακόμη, γνωρίζει τα πάντα σχετικά με το είδωλο και την εξαφάνισή του.

·         «Η τύχη σου όμως κρέμεται από μένα»: Εδώ η Θ δεν υπονοεί ότι ο ρόλος της είναι ισότιμος με αυτόν των θεών, αλλά ότι από την απόφασή της εξαρτάται η σωτηρία ή η καταστροφή του Μενέλαου.

4.       Η τιμωρία νεκρών και ζωντανών: Στον Κάτω Κόσμο (στον Άδη) οι άνθρωποι τιμωρούνται για τις πράξεις τους.

5.       Η αθανασία της ψυχής: Ο Ευριπίδης διακρίνει τον άνθρωπο σε σώμα και σε νου (ψυχή). Η ψυχή ανεβαίνει στον αιθέρα, χωρίς να χάνει τη συνείδηση.

6.       Το καλό όνομα – υστεροφημία : Το καλό όνομα (καλή φήμη) εν ζωή και η υστεροφημία (= το καλό όνομα που αφήνει κάποιος μετά θάνατον) είναι βασική αντίληψη στον αρχαίο ελληνικό κόσμο.

7.       Μίασμα: Θεωρούσαν μίασμα (= κάτι ρυπαρό, βρώμικο) τον θάνατο σε ιερό χώρο (σε ναό ή σε τάφο): «κι έχει στο νου του να μας πιάσει τους ικέτες στον τάφο με την πείνα... κι απάνω στην ταφόπετρα σφαγμένοι θα μείνουμε, για σένα αιώνιος πόνος και του γονιού σου ντρόπιασμα» (στ. 1082-1089).

8.       Η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι: Η Θ φαίνεται ότι αντιτάσσεται στην επιθυμία του αδερφού της και βασιλιά Θεοκλύμενου, αλλά στην ουσία δείχνει πραγματική αγάπη στον αδερφό της, γιατί με τη στάση της τον αποτρέπει από την αδικία, την ασέβεια και ταυτόχρονα φροντίζει για τη ζωή του (να μη συγκρουστεί με τον Μενέλαο)

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΧΕΙΑ

Τυπικό  εξαγνισμού-καθαρμού (η είσοδος της Θεονόης)

Η Θεονόη συνοδεύεται από δύο τουλάχιστον θεραπαινίδες· η µια κρατά ένα θυμιατήρι, από όπου αναδύεται καπνός από θειάφι, προκειμένου να καθάρει τον αέρα, ενώ η άλλη κρατά πυρσό αναµµένο, µε τον οποίο καθαίρει το έδαφος, από όπου θα περάσει η μάντισσα.). Τονίζεται η αγνότητα της Θεονόης, αφού εξαγνίζεται ο αέρας που αναπνέει και το χώμα που πατάει.http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-C112/347/2320,8887/

ΙΙΙ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ (στοιχεία ήθους)

ήθος και διάνοια Ελένης

Η ικεσία Ελένης :ικεσία προς τη Θεονόη σε συνδυασμό με λογική επιχειρηματολογία και χρήση πολλών γνωμικών.

Επίκληση στο συναίσθημα: α)Προσπαθεί να συγκινήσει τη Θ, να την κάνει να αναλογιστεί τον πόνο της γυναίκας, που κινδυνεύει να χάσει τον άντρα της, τον οποίο βρήκε μετά από πολλά χρόνια. β)Τραγική η κατάσταση της Ελένης: Ενώ ο Μ σώθηκε και συναντήθηκαν μετά από τόσα χρόνια, τώρα θα χαθεί.  γ)Δυσφήμηση του ονόματός της στην Ελλάδα = ανάγκη αποκατάστασης (δικής της και της κόρης της). δ)Θυμίζει ότι είναι θύμα του δόλου των θεών

Επίκληση στη λογική: Προσπαθεί να τονίσει τις συνέπειες που θα έχει η απόφασή της. Αν η Θ δεν υπηρετήσει την ευσέβεια και το δίκαιο, θα υπάρξει τιμωρία εκ μέρους των θεών.  α)Επικαλείται το σεβασμό στον πατέρα της (η ίδια η Ελένη βρίσκεται στο μνήμα του Πρωτέα) και την υποχρέωση της Θ να πραγματοποιήσει το χρέος που είχε αναλάβει ο Πρωτέας, δηλαδή να παραδώσει την Ελένη στον Μενέλαο (πράγμα που δε θα γίνει αν ο Μενέλαος σκοτωθεί). β)Η Ελένη είναι ήδη ικέτισσα στον τάφο του Πρωτέα (ικέτες = ιερά πρόσωπα, τα προστατεύουν οι θεοί)

Επίκληση στο ήθος του δέκτη (ήθος Θεονόης)α)επικαλείται την προφητική της ιδιότητα (ντροπή για μια μάντισσα να μην είναι δίκαιη), β)επικαλείται την ευσέβεια της Θεονόης (ο θεός μισεί τη βία)

Επίκληση στο ήθος του αντιπάλου (έλλειψη ήθους Θεοκλύμενου). Επισημαίνει ότι ο αδερφός της, ο Θεοκλύμενος, είναι άδικος και βίαιος

Επίκληση στο ήθος του ομιλητή (ήθος Ελένης). Η Ελένη προσπαθεί να τονίσει το δικό της ήθος σε συνδυασμό με τις συμφορές της.

                Τα επιχειρήματα της Ελένης απευθύνονται στη λογική-κρίση της Θεονόης, στην ευαισθησία της και κυρίως στις ηθικές της αρχές. Αποδεικνύονται πειστικά, γιατί κατορθώνουν να επηρεάσουν τη λογική της και να τη συγκινήσουν. Εν τέλει θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα επιχειρήματα της Ελένης τύποις απευθύνονται στο συναίσθημα, αλλά στην ουσία απευθύνονται στη λογική της Θεονόης.

Κώδικας ηθικής  της δημοκρατικής Αθήνας του 5ου π.Χ. αι.

•  απόδοση δικαιοσύνης (ο άνθρωπος ζει σύμφωνα με τη δικαιοσύνη, έστω και ενάντια στο προσωπικό του συμφέρον, αποφεύγει τις άδικες και ταπεινές πράξεις, με τις οποίες μπορεί να κερδίσει την εύνοια κάποιου άλλου, επιστρέφει αυτό που δεν του ανήκει). Δεν πρέπει να στερείς από κάποιον, αυτό που δίκαια κατέχει και του ανήκει (στ.1001-1003). Ό,τι σου δάνεισαν ή σου εμπιστεύτηκαν, πρέπει να το αποδίδεις στο ακέραιο (δίκαιο απόδοσης). Την ευγνωμοσύνη των άλλων πρέπει να την κερδίζεις με δίκαιες πράξεις (στ.995-996). Όλοι έχουν δικαιώματα σε αυτή τη ζωή (στ.1000). Δεν μπορείς να αδικείς κάποιον, για να κάνεις χάρη σε κάποιον άλλο (στ.1012-113).
• αποφυγή βίας (αποκτούμε τα αγαθά δίκαια, χωρίς χρήση βίας). Η βία δεν αρέσει στο Θεό, ο οποίος προστάζει όλοι να αποκτούν με δίκαιο τρόπο τα αγαθά τους (στ.997-998, 1138-1139). 
• ευσέβεια προς τους θεούς. Ιδιαίτερα οι ταγμένοι στην υπηρεσία των Θεών -Θεονόη- πρέπει να είναι δίκαιοι, να σέβονται τους Θεούς, τον εαυτό τους και τους συνανθρώπους τους (στ.1014-1016)

• σεβασμός του πεθαμένου πατέρα-προγόνων (συνέχιση-μίμηση της σωστής συμπεριφοράς του). Τα παιδιά πρέπει να σέβονται, να τιμούν και να έχουν πρότυπο τους καλούς γονείς (στ.1041-1042)
• τιμή και υπόληψη

Επιπρόσθετα η Ελένη θα μπορούσε να τονίσει περισσότερο (δεν το κάνει όμως): τη δική της ευσέβεια , τη γυναικεία αλληλεγγύη, την αδικία του Θεοκλύμενου.

ήθος και διάνοια Μενέλαου

Ο λόγος του Μενέλαου

Επίκληση στη λογική α)Παρουσιάζει στη Θ το δίκαιο αίτημά του να πάρει τη γυναίκα του πίσω και β)μεταθέτει την ευθύνη στη Θ για την απόδοση δικαιοσύνης

Επίκληση στο ήθος του δέκτη (ήθος Θεονόης). Τονίζει πως ότι συμβεί θα έχει μεγάλο ηθικό κόστος για τη Θ: α)απευθύνεται στην προφητική ιδιότητά της Θεονόης (απειλή της φήμης, του ονόματός της, της ευσέβειας της μάντισσας = θα τη λεν κακιά) β)απευθύνεται στην ιδιότητα της κόρης: η αυτοκτονία τους πάνω στον τάφο θα ντροπιάσει τον Πρωτέα και θα γίνει αίτιο πόνου και ατίμωσης για την ίδια

Επικαλείται – Ικετεύει τους εξ ορισμού ανωτέρους του, δηλαδή τον  νεκρό Πρωτέα και τον Θεό (και όχι τη Θεονόη) α)Επίκληση του νεκρού Πρωτέα (σύμμαχος) και β)Επίκληση του Άδη (Θεός) Þ αυτό εκφράζει το ανδρικό ηρωικό ήθος

Επίκληση στο συναίσθημα: α)Απευθύνεται στην ιδιότητα της αδερφής  και β)Εκφράζει μια διπλή απειλή με την αποκάλυψη του όρκου που έδωσε στην Ελένη. (i) θα συγκρουστεί με τον Θεοκλύμενο και είτε θα τον σκοτώσει (απειλή της ζωής του Θεοκλύμενου) είτε θα σκοτωθεί, (ii) θα σκοτώσει την Ελένη και μετά θα σκοτωθεί ο ίδιος.

                Στην ενότητα αυτή φαίνεται το ανδρικό ηρωικό ήθος, η τιμή και η αξιοπρέπεια του ομηρικού ήρωας. Ο νικητής της Τροίας δεν παρακαλά, ακόμη και όταν βρίσκεται σε δεινή θέση. Ο τρόπος του Μενέλαου είναι πιο αποφασιστικός και καταφεύγει κυρίως στη λογική και στον εκβιασμό (απειλές).  

                    Η διαφορά των δύο λόγων βρίσκεται στον τόνο και στο ύφος. Η ρήση της Ελένης είναι μια θερμή παράκληση με κυρίαρχο το συναισθηματικό στοιχείο και στόχο να συγκινήσει, ενώ η ρήση του Μενέλαου μια σθεναρή απαίτηση αποκατάστασης του δικαίου, με αγέρωχο ύφος και σαρκαστικό, επιθετικό τόνο με στόχο να φορτώσει ενοχές τη Θεονόη.

 

ήθος και διάνοια Θεονόης

Οι τρεις ιδιότητες της Θεονόης:

Μάντισσα. Χαρακτηριστικά της: α)ευσέβεια,  β)συντάσσεται με τη γνώμη της Ήρας και τη δικαιοσύνη – δε συντάσσεται με την Αφροδίτη με την οποία δεν έχει καμία σχέση ως προφήτισσα, γ)σωφροσύνη, ευθυκρισία δικαιοσύνη (θα ήταν άδικο ο Μ. να χάσει πάλι τη γυναίκα του), δ)φόβος τιμωρίας των θεών, ε)φροντίδα για το καλό της όνομα (μάντισσα)

Κόρη του Πρωτέα: σεβασμός της μνήμης του πατέρα (κόρη)

Αδερφή του Θεοκλύμενου: αδερφική αγάπη (θα ωφεληθεί και ο αδερφός της) φαίνεσθαι / είναι (αδερφή). Στην αρχή φοβερή και τρομερή, αγέλαστη, ψυχρή και απροσδιόριστη. Έπειτα, γυναίκα με ευαισθησία, ευσέβεια προς τους θεούς και τους προγόνους, με έντονο το αίσθημα του δικαίου.