5η Σκηνή (1138-1219)

Ευριπίδη, Ελένη (412 π.Χ.)

Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

5^η Σκηνή (1138-1219): Ελένη – Μενέλαος – Χορός

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Μετά τη μεγάλη επιβράδυνση της 4ης σκηνής, η εξέλιξη της υπόθεσης είναι ραγδαία. Οι ήρωες παίρνουν στα χέρια τους την τύχη και καταστρώνουν σχέδιο απόδρασης. Ο θεατής αγωνιά: Θα ξεγελαστεί ο Θεοκλύμενος ή όχι; Και τότε, ποια θα είναι η τύχη των ηρώων; 

• Οι ανέφικτες λύσεις του Μενέλαου (αμάξια, ψευτοπαλικαριά, καράβι) 
• Οι τεκμηριωμένες απαντήσεις της Ελένης (τα αμάξια αδιέξοδη λύση, ο θάνατος Θεοκλύμενου ανόητος και άδικος για τη Θεονόη που τους βοήθησε, το καράβι του Μενέλαου δεν υπάρχει) 
• Το Σχέδιο της σωτηρίας  
•  Θάνατος Μενέλαου 
• Θρήνος Ελένης (θα συγκινήσει και θα πείσει τον Θεοκλύμενο)
• Ανάγκη-επιθυμία θαλάσσιας ταφής του Μενέλαου 
•  Ανάγκη χρησιμοποίησης πλοίου  
• Ταφικές συνήθειες Ελλήνων (θαλάσσια ταφή για όσους πνίγηκαν στη θάλασσα)  
• Ο κουρελής Μενέλαος (δραματικός ρόλος ρακοφορίας) θα είναι αυτός που πληροφορεί για τον -  θάνατο του Μενέλαου
•  Ο Μενέλαος και οι σύντροφοί του θα γίνουν η συνοδεία (οι ακόλουθοι) της Ελένης στα ταφικά έθιμα 
• Προς το παρόν ο Μενέλαος μένει στον τάφο για να είναι προστατευμένος σε περίπτωση εκδήλωσης θυμού του Θεοκλύμενου
•  Η Προσευχή της Ελένης   

Επίκληση Ήρας : την παρακαλεί στ. 1205-1206, την κολακεύει στ. 1204- 1205, της θυμίζει την τραγική κατάσταση της και του Μενέλαου στ. 1203  
 Επίκληση Αφροδίτης : της αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος της προσευχής, την παρακαλεί στ. 1209, της αποδίδει τις ευθύνες για τα βάσανα της και την καλεί να τις αναλάβει στ.1209 - 1212, την κατηγορεί ότι προκαλεί συμφορές στους ανθρώπους με έρωτες χωρίς μέτρο.

https://www.youtube.com/watch?v=ctR5ZBXiSBk&x-yt-ts=1422579428&x-yt-cl=85114404 

ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

Ήθος προσώπων  

Οι δύο ήρωες εμφανίζονται διαλλακτικοί, υποχωρητικοί, συνεργατικοί και ευγενικοί μεταξύ τους.

Μενέλαος

Ο Μενέλαος δεν έχει να προτείνει εφικτή λύση.  Φέρεται με βιασύνη και επιπολαιότητα: παρορμητικός, βιαστικός και επιπόλαιος, εμπιστεύεται τη σωματική ανδρεία, αγνοώντας τη δύναμη του μυαλού. Πείθεται ωστόσο, επιδεικνύοντας διαλλακτικότητα και διάθεση συνεργασίας, αποδέχεται χωρίς σύμπλεγμα κατωτερότητας το σχέδιο της Ελένης ζητώντας καθοδήγηση ως την παραμικρή λεπτομέρεια. Τα έχει κάπως χαμένα. Τελικά εκτελεί ό,τι προτείνει η Ελένη.  Η στάση του Μ έρχεται σε αντίθεση με το αντρικό ηρωικό ήθος, για το οποίο καυχιόταν προηγουμένως.

Ελένη 

Η Ελένη μεταστρέφεται. Δεν είναι πια η ευαίσθητη και φοβισμένη γυναίκα που ικέτευε.  Αρχικά φέρνει τεκμηριωμένες αντιρρήσεις στον Μενέλαο. 

Παρουσιάζει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο φυγής.

Διαφαίνεται η δύναμη λογικής της Ελένης (δε δρα παρορμητικά και επιπόλαια).

Αντίθετα η Ελένη δρα έξυπνα, πονηρά και υπολογισμένα. Χρησιμοποιεί το ψέμα (δόλο) και την εξαπάτηση του Θεοκλύμενου. 

Καθοδηγητικός ο ρόλος της γυναίκας-Ελένης : Με διακριτικότητα και χωρίς να υποτιμά τον άντρα της, δεν θίγει τον ανδρικό του εγωισμό, του οποίου τα σχέδια ελέγχει ως ανεφάρμοστα, παίρνει την πρωτοβουλία, εκτιμά τα δεδομένα και με ευρηματικότητα, τόλμη και αποφασιστικότητα καταστρώνει σχέδιο διαφυγής μελετημένο ως τις τελευταίες του λεπτομέρειες. Διαθέτει αυτοπεποίθηση και μαχητικότητα, τόλμη και ριψοκινδυνεύει, χωρίς να είναι επιπόλαια και παρορμητική. Στην προσευχή της δεν ικετεύει τις δυο θεές, διεκδικεί τη σωτηρία ως το ελάχιστο που της οφείλουν.

Η συμβολή του κάθε ήρωα στο σχέδιο απόδρασης.

Χρήση της ειρωνικής μεθόδου από τον Ευριπίδη: (στίχ.1157) «Αν σκέφτονται σωστά οι γυναίκες, άκου»: ο Ευριπίδης καταρρίπτει το μύθο «περί του ασθενούς φίλου», στερεότυπο των ανδροκρατούμενων κοινωνιών, που θέλει τις γυναίκες ικανές μόνο για τεκνοποίηση και πιστή εκτέλεση ανδρικών εντολών. Ξεσκεπάζει κοινωνικές προκαταλήψεις (φαίνεσθαι), αποκαλύπτει την αλήθεια (είναι). Η ίδια η Ελένη διατυπώνει μια στερεότυπη αντίληψη για τη γυναίκα («φαινόμενα»), στη συνέχεια όμως η Ελένη συμβάλλει καθοριστικά στην κατάστρωση του σχεδίου («πραγματικότητα»). Η αντίθεση αυτή ανάμεσα στα «φαινόμενα» και στην «πραγματικότητα» προκαλεί την ειρωνεία στο σημείο αυτό. Θα μπορούσε ωστόσο να υποστηριχτεί ότι εδώ αναπαράγεται ουσιαστικά η στερεότυπη αντίληψη για την επινοητική και δολερή γυναίκα, που τα καταφέρνει χάρη σε αυτές της τις ικανότητες. Η συμβολή της Ελένης στην κατάστρωση του σχεδίου απόδρασης είναι καταλυτική.

Ο δόλος ως μηχανή σωτηρίας – ο ρόλος των Θεών

Η «ηθική» του δόλου: Βλέπουμε αντιθέσεις και αντιφάσεις που προκύπτουν από τη χρήση του δόλου: ο δόλος στη ζωή των ηρώων μας, ο δόλος και το δίκαιο, ο «δικαιωμένος» δόλος (βλ. ας εμβαθύνουμε, σελ.81).  Οι δυο ήρωες, θύματα οι ίδιοι του δόλου των θεών, χρησιμοποιούν το δόλο, μοναδικό όπλο που διαθέτουν για να σωθούν και να δικαιωθούν. Ο δόλος των ανθρώπων, ένα πλέγμα από αλήθειες και ψέματα, αποκαθιστά την ισορροπία-αλήθεια ενάντια στο δόλο των θεών. Θεός και τύχη υποχωρούν μπροστά στην πρωτοβουλία-αυτενέργεια (ευβουλία) του ανθρώπου.

Ρόλος της ευφυΐας 

Στην κατάστρωση του σχεδίου βλέπουμε να παίζει ρόλο η εξυπνάδα και η επινοητικότητα. Με την παρουσίαση μιας τέτοιας κατάστασης ο Ευριπίδης επικρίνει την επικρατούσα αντίληψη ότι οι γυναίκες δεν ήταν σε θέση να δώσουν λύσεις σε προβλήματα και ότι είναι κατώτερες από τους άνδρες. Ίσως βέβαια ο Ευριπίδης να θέλει να παρουσιάσει τη στερεότυπη αντίληψη ότι οι γυναίκες είναι πονηρές. Σε αυτή τη σκηνή οι ήρωες παρουσιάζονται πιο ελεύθεροι από τη θεϊκή βούληση και χρησιμοποιούν το μυαλό και τις ικανότητες τους για να πετύχουν το στόχο τους. Οι ήρωες παλεύουν για το δίκαιο που οι θεοί δεν μπορούν να εξασφαλίσουν.

Ο άνθρωπος του Ευριπίδη

Η θέση του ανθρώπου (στο τέλος του Β΄ Επεισοδίου) έχει αλλάξει, η μοίρα του εξακολουθεί να εξαρτάται από τη θέληση των θεών με τη διαφορά ότι τώρα ο άνθρωπος με τη βοήθεια των θεών και τη δική του κρίση μπορεί να πάρει τη τύχη στα χέρια του  (ανθρώπινη επινοητικότητα), προσπαθεί να αντισταθεί και να σωθεί (βλ. παράλλ. κείμενο 2, σελ.83)

 

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

·         δραματικός ρόλος της ρακοφορίας του Μενέλαου (χρησιμοποιείται έξυπνα από την Ελένη για να προωθηθεί η δράση του έργου)

·         διάλογος Ελένης – Μενέλαου (ανά δίστιχο)

 

ΙΔΕΕΣ

Βασική ιδέα: Ο άνθρωπος στις άλογες και πανίσχυρες δυνάμεις, που τον απειλούν, αντιτάσσει τη δύναμη του μυαλού του.

·         Η Ήρα, σύζυγος του Δία, θεά του γάμου που πρέπει να προστατεύσει τον γάμο Ελένης και Μενέλαου

·         Η αρχή της ανταπόδοσης: όταν οι αρχαίοι ζητούν στην προσευχή τους μια χάρη από τους θεούς υπενθυμίζουν τι έχουν προσφέρει οι ίδιοι σε αυτούς (θυσίες, αφιερώματα, κλπ). Έτσι, η Ελένη υπενθυμίζει στην Αφροδίτη ότι χάρη σ’ αυτήν κέρδισε το βραβείο ομορφιάς

·         Φαίνεσθαι / είναι (όνομα/ σώμα)

·         Οι Θεοί βοηθούν τον άνθρωπο και αυτός τον εαυτό του (στ.1141-1142). Άρα η ευθύνη της σωτηρίας βαραίνει το άτομο. Όμως τις δύσκολες στιγμές ο άνθρωπος απευθύνεται στο Θεό (στ.1202)

·         Το "θηλυκό" μυαλό γεννά ιδέες και τεχνάσματα (στ.1157)

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

·         Εκδηλώσεις πένθους για τον νεκρό

-          Θρήνος: Ο θρήνος με κοπετούς και οιμωγές (δυνατές φωνές), με δυνατά χτυπήματα στο στήθος, με χαρακιές στα μάγουλα από τα νύχια, ώσπου να ματώσουν έχει ασιατική προέλευση

-          Κόψιμο μαλλιών, μαύρα ρούχα 

·         Ταφικά έθιμα

-          θαλάσσια ταφή για τους πνιγμένους

-          προσφορά νεκρικών στολιδιών. Αντίληψη ότι η ζωή συνεχίζεται μετά θάνατον (στ. 1176)