1η Σκηνή (1286-1304): Θεοκλύμενος
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ
α. Είσοδος του Θεοκλύμενου
β. Οι φόβοι του
2η Σκηνή (1305-1424): Θεοκλύμενος – Ελένη – Μενέλαος
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ
α. Το πένθος της Ελένης (Πώς ερμηνεύει το πένθος ο Θεοκλύμενος; Ποιες πληροφορίες του δίνει η Ελένη; Ποιες είναι οι επιφυλάξεις του Θεοκλύμενου; Πώς η Ελένη της αμβλύνει; Η ψεύτικη υπόσχεση και το αίτημα της Ελένης. Πώς η Ελένη εξασφαλίζει την ευνοϊκή στάση του Θεοκλύμενου; Τι του ζητά; Ποιες είναι οι πρώτες αντιδράσεις του; Η συμβολή του Μενέλαου στον δόλο. Τι ζητά ο Μενέλαος από τον Θεοκλύμενο;)
β. Η εφαρμογή σχεδίου Ελένης - υπεροχή Ελένης στα δρώμενα
ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ
Τραγική ειρωνεία (οι θεατές
γνωρίζουν τι συμβαίνει, ενώ ο Θεοκλύμενος αγνοεί) Χαρακτηριστικά σημεία: στ. 1336, 1245, 1370,
1392. Η ειρωνεία κορυφώνεται στον τελευταίο μονόλογο του Θεοκλύμενου(1398-1410).
Η προθυμία του Θεοκλύμενου να βοηθήσει τον
μεταμφιεσμένο Μενέλαο και να διευκολύνει τις ταφικές τελετές, προκειμένου να
πραγματοποιηθεί ο γάμος τους με την Ελένη, φέρνει ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα.
Η τραγική ειρωνεία είναι πιο έντονη, διότι
ο Θεοκλύμενος είναι ο βασιλιάς (δυνατός, σκληρός, αυταρχικός) και ο μόνος
που δεν γνωρίζει, ενώ όλα τα υπόλοιπα πρόσωπα του δράματος γνωρίζουν.)
Δίσημοι λόγοι λόγοι που άλλο
είναι το περιεχόμενό τους κι αλλιώς τους προσλαμβάνει κάποιος. Έτσι κι εδώ,
άλλο είναι το περιεχόμενο των λόγων της Ελένης και αλλιώς τους προσλαμβάνει ο
Θεοκλύμενος.
Αυτά τα εκφραστικά μέσα συνδέονται με το
βασικό αντιθετικό δίπολο του δράματος είναι - φαίνεσθαι, γνώση - άγνοια.
Υπάρχουν δύο πραγματικότητες: από τη μια όσα γνωρίζουν οι θεατές και οι ήρωες
και από την άλλη όσα οι ήρωες «φανερώνουν» στο Θεοκλύμενο. Στ. 1316, 1321, 1362, 1392, 1393, 1401. Κορύφωση αποτελούν οι ανταλλαγές
υπαινιγμών των δύο συζύγων στο τέλος της σκηνής (στ.1411-1424), σαν να
διασκεδάζουν με την όλη κατάσταση.
Στιχομυθία: Ο δραματικός λόγος
εκτυλίσσεται είτε με συνεχή λόγο είτε με στιχομυθία. Εδώ η Ελένη με εντυπωσιακή
επινοητικότητα διαλέγεται με το Θεοκλύμενο. Παρακολουθούμε μια καλοστημένη
μηχανή, που δεν αφήνει αναπάντητη καμιά ερώτηση του Θεοκλύμενου.
Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες
(στοιχεία όψης) θεαματικά σκηνικά και κουστούμια:
α)πολυτελής ενδυμασία Θεοκλύμενου
β)ακόλουθοι, δούλοι
γ)σύνεργα κυνηγιού και σκυλιά: μας θυμίζει
τα λόγια της Ελένης προς τον Τεύκρο: «μα φύγε ξένε γρήγορα απ’ τη χώρα [...] /
ο γιος πριν σ’ αντικρίσει του Πρωτέα / που βασιλεύει εδώ πήγε κυνήγι / με τα
σκυλιά του» (στ. 179-182).
δ) Η εμφάνιση της Ελένης (κομμένα μαλλιά,
μαύρα ρούχα, δακρυσμένα μάτια, κλπ)
Στοιχεία εξωτερικής και εσωτερικής δράσης
εξωτερική δράση = εξωτερικά
γεγονότα, πράξεις ηρώων, εξέλιξη δράσης
εσωτερική δράση = ψυχολογική
κατάσταση των ηρώων, συναισθηματικές διακυμάνσεις
Θεοκλ: αγωνία,
θυμός, ανακούφιση και ελπίδα για το γάμο του με την Ελένη
ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ
Θεοκλύμενος: σε κάποιο βαθμό ανταποκρίνεται και
σε κάποιο βαθμό ανατρέπει τις προσδοκίες του αναγνώστη. Η μεγαλόπρεπη εμφάνισή
του έρχεται σε αντίθεση με την αφέλειά του. Εκφράζει απειλή
εναντίον Ελλήνων («τους κακούς δίχως τιμωρία ν’ αφήσω»),
είναι βιαστικός στις κρίσεις του και θέλει να εκδικηθεί
Η σκηνική του
παρουσία: δεσποτικός, αυταρχικός μονάρχης(βλ. φωτογρ.σελ.95
και παράλ.κείμ.1), αυτοσυστήνεται χαιρετώντας με πομπώδες ύφος το
μνήμα του πατέρα του και προκαλεί με τις διαταγές, την τραχιά φωνή και το
μεγαλοπρεπές ντύσιμό του κλίμα φόβου. Στη συνέχεια η εικόνα του διαφοροποιείται:
ο αυταρχικός ηγέτης γίνεται άλλοτε ο μεγαλόψυχος άρχοντας (σελ.99, φωτογρ.) και
άλλοτε παιχνίδι στα χέρια του Μενελάου και της Ελένης (σελ.101, φωτογρ.)
Το ήθος
του: ευσεβής φαινομενικά απέναντι στο νεκρό πατέρα του (προσφωνεί το
μνήμα του), αν και ενεργεί αντίθετα στη δέσμευση που εκείνος
ανέλαβε
(δεν εκτελεί την επιθυμία του να αποδοθεί η Ελένη στο νόμιμο σύζυγό της). Παρότι δείχνει δυνατός και φέρεται αυταρχικά στους υποτελείς του,
φοβάται τους θεούς και είναι δεισιδαίμων. Προβάλλει αμέσως το σκληρό χαρακτήρα του
και την αποφασιστικότητά του να παραμείνει η Ελένη στην Αίγυπτο. Η στιχομυθία
του πρώτα με την Ελένη και μετά με τον Μενέλαο κατ’ άλλους δείχνει αφελή και
εύπιστο άνθρωπο, κατ’ άλλους όμως άνθρωπο ορθολογιστή και δύσπιστο. Δεν αποδέχεται
εύκολα την είδηση του θανάτου του Μενελάου. Μόνο όταν η Ελένη επίσημα υπόσχεται
να τον παντρευτεί, επιτρέπει τον ενάλιο ενταφιασμό του-δήθεν-πνιγμένου στη
θάλασσα Μενελάου. Δέσμιος του ερωτικού του πάθους και υποταγμένος
στην ακαταμάχητη γοητεία της Ελένης, κάμπτεται, παρά την αρχική του δυσπιστία,
από την πειστικότητα των επιχειρημάτων της και την υπόσχεσή της να τον
παντρευτεί. Μετατρέπεται σε μεγαλόψυχο άρχοντα, υποσχόμενος πλούσια αμοιβή στον
Μενέλαο και δείχνει έτοιμος να κάνει τα πάντα, παιχνιδάκι στα χέρια των δύο
συζύγων.
Η δραματική λειτουργία: η ευσέβεια του Θεοκλύμενου και η προσήλωσή του στα ταφικά έθιμα προοικονομεί
την παγίδευσή του στο σχέδιο της εικονικής ταφής (αισιοδοξία θεατή). Μέσα από
τη στιχομυθία ο Θεοκλύμενος μετατρέπεται από εμπόδιο σε σύμμαχο των ηρώων στη
ευόδωση του σχεδίου τους.
Ελένη: Υπεροχή της Ελένης
σε σχέση με τον Μενέλαο. Το ήθος της: πλανεύτρα και αδίστακτη, χρησιμοποιεί κάθε μέσο προκειμένου να πετύχει
το στόχο της: την εξωτερική της εμφάνιση(φαίνεσθαι), την υποκριτική θλίψη, τα
δάκρυα, το θρήνο (επίκληση στο συναίσθημα), την υπόσχεση γάμου (επίθεση στο
ήθος του αντιπάλου). (Καλό είναι να θυμηθούμε τους τρόπους πειθούς, σελ.
73).Η Ελένη της παράδοσης και η
καινή Ελένη: γνήσια ευριπίδεια ηρωίδα, δεν είναι εξαρχής
τέλεια και άτρωτη, παλεύει με τα πάθη και τις παρορμήσεις της και αποτελεί,
όπως κάθε ανθρώπινη ύπαρξη, μια σύνθεση αντιθέσεων. Εξάλλου, κατ’ επίδραση της
σοφιστικής τέχνης και των δισσών λόγων οι δύο αντίθετες μορφές της
Ελένης είναι με κάποιο τρόπο και οι δύο αληθινές.
Μενέλαος: «φαίνεσθαι και είναι»: Ο Μενέλαος βασίζεται στην αξιοποίηση του φαίνεσθαι: Τα κουρέλια που φοράει κρύβουν την πραγματική του ταυτότητα, ενώ η υποκρισία και η προσποιητή υποταγή του στο βασιλιά κρύβουν το μίσος και την επιθυμία του να πετύχει το σχέδιο εξαπάτησης. Τέλος, προσποιείται τον ευσεβή-ευαίσθητο απέναντι στα λατρευτικά έθιμα, τα οποία χρησιμοποιεί για την ευόδωση του σχεδίου.
Ο Ευριπίδης δε ζωγραφίζει μόνο
πάθη αλλά και χαρακτήρες. Και συχνά οι χαρακτήρες του δεν είναι καθόλου ηρωικοί.
Ακολουθούν με την ίδια επιμονή το συμφέρον ή το πάθος τους (βλ. παράλλ. κείμ.
3, σελ. 99). Οι άνθρωποι προσπαθούν να αντιδράσουν στον κόσμο που τους απειλεί,
όχι πια μόνο με μια πεισματική και αποφασιστική απάντηση, αλλά και με
δολοπλοκίες και πανουργίες που, και αυτές, προωθούν τη δράση και αυξάνουν την
πολυπλοκότητά της. Οι άνθρωποι εφευρίσκουν πραγματικά μηχανές.
Η στάση του θεατή
α)Αίσθημα υπεροχής των Ελλήνων απέναντι στους βαρβάρους, καθώς η ευφυής Ελληνίδα εξαπατά τον απλοϊκό βάρβαρο βασιλιά.
β)Δραματική ένταση, αγωνία, θαυμασμός και ικανοποίηση για τη ευστροφία, επινοητικότητα των δύο ηρώων ή αντίθετα αμηχανία για το παιχνίδι εξαπάτησης και συμπάθεια για το Θεοκλύμενο.
γ)Προβληματισμός πάνω στην αλήθεια και το ψέμα, τα θύματα που μετατρέπονται σε θύτες, τα μέσα που χρησιμοποιούνται για την επίτευξη ενός στόχου.
Το είδος της Ελένης - Τραγικοκωμωδία η Ελένη;
Μέχρι τώρα έχουμε πει ότι η Ελένη
εμφανίζεται σαν τραγωδία με κωμικά στοιχεία (Α΄Επεισόδιο) αλλά και σαν ρομαντικό
δράμα (3η Σκηνή Β΄ Επεισοδίου). Επίσης έχουμε επιχειρήσει και μια
πολιτική ανάγνωση της Ελένης (5η Σκηνή Β΄ Επεισοδίου).
1. Τα υπονοούμενα, λογοπαίγνια και οι δισημίες δίνουν στη σκηνή χαρακτήρα
φάρσας και κάνουν την ατμόσφαιρα ανάλαφρη και φαιδρή.
2. Ελένη αρχίζει να
προσποιείται ότι αναγνωρίζει το Θεοκλύμενο ως κύριό της και ότι συγκατανεύει
στο γάμο τους. Από αυτό το σημείο το έργο εμπλουτίζεται με άφθονα κωμικά
στοιχεία, που το κάνουν ευχάριστο στους θεατές.
3. Κωμική είναι η αφέλεια, η ευπιστία και το ερωτικό πάθος που οδηγεί σε
πλήρη μεταστροφή τον αυταρχικό Θεοκλύμενο: ενώ στην αρχή απειλεί να σκοτώσει
τον ξένο, συμμαχεί μαζί του και του προσφέρει ό,τι ζητάει. Δεν υποψιάζεται ούτε
βρίσκει αφύσικη την βεβιασμένη υπόσχεση γάμου από την «βαρυπενθούσα χήρα»,
αντίθετα πανηγυρίζει, αδημονώντας να πραγματοποιήσει κάθε της επιθυμία, γιατί «η χάρη θέλει αντίχαρη».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου