Ραψωδία Π (684-867)

                                Το κύκνειο άσμα και ο θάνατος του Πάτροκλου

Τόπος : πεδίο της μάχης

Χρόνος : 26^η μέρα της Ιλιάδας

Πρόσωπα : Πάτροκλος, Έκτορας, Απόλλωνας

 

ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1^η : Ο Πάτροκλος φτάνει έως τα τείχη της Τροίας (στ. 684-697)

2^η  : Η παρέμβαση του Απόλλωνα (στ. 698-726)

3^η  : Ο Πάτροκλος σκοτώνει τον Κεβριόνη (στ. 726-750)

4^η  : Η μάχη για το σώμα του νεκρού Κεβριόνη (στ. 751-785)

5^η  : Ο Απόλλωνας αφοπλίζει τον Πάτροκλο (στ. 786-804)

6^η  : Ο Εύφορβος τραυματίζει τον Πάτροκλο (στ. 805-817)

7^η  : Ο Έκτορας σκοτώνει τον Πάτροκλο (στ. 818-867)

Η ΑΡΙΣΤΕΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΚΛΟΥ

•  Σκοτώνει εννέα αντιπάλους και τρέπει άλλους σε φυγή (694-697)
• Επιχειρεί τέσσερις φορές ν’ ανέβει στα τείχη της Τροίας. Θα το είχε καταφέρει, αν δεν παρενέβαινε ο Απόλλωνας. 
• Αντιμετωπίζει επιτυχώς την επίθεση του Έκτορα σκοτώνοντας τον ηνίοχό του, Κεβριόνη.
• Μετά τη σκύλευση του Κεβριόνη, επιτίθεται τρεις φορές στους Τρώες και κάθε φορά σκοτώνει εννέα Τρώες(συνολικά 27).  Σε καμία αριστεία δεν έχει γίνει κάτι παρόμοιο. 
• Αποκορύφωμα της αριστείας του Πατρόκλου.Είναι τραγική η αριστεία του Πατρόκλου, καθώς οδηγείται προς τον θάνατο, προκειμένου να επιστρέψει ο Αχιλλέας στη μάχη.
•  Γενναίος, ιδιαίτερα συμπαθής, θαρραλέος, τολμηρός, εγωιστής, φιγούρα που διαπράττει ύβρη, αφού παρακούει τις εντολές του Αχιλλέα και ξεχνάει τις προειδοποιήσεις του Απόλλωνα, εξιλαστήριο θύμα του Δία.

Η ΥΒΡΙΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΚΛΟΥ

• Παρασύρεται από τις επιτυχίες του και παρακούει την συμβουλή του Αχιλλέα 
• Υπερβαίνει τα όρια. Νομίζει ότι μπορεί να κατακτήσει την Τροία. 
• Η προσπάθειά του να καταλάβει την Τροία υπερβαίνει τη μοίρα του. Ο θάνατός του είναι προγραμματισμένος από τον Δία. 
• Και ο ίδιος ο ήρωας φαίνεται υπεύθυνος για τον θάνατό του, αφού ακολουθείται το γνωστό ηθικό σχήμα: άτις-ύβρις- νέμεσις- τίσις.  
• Τραγική φιγούρα που αυταπατάται, αφού πιστεύει ότι μπορεί να σκοτώσει τον Αχιλλέα, ειρωνικός, θαρραλέος, γενναίος, έντιμος.

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΚΛΟΥ ΠΡΟΟΙΚΟΝΟΜΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΟΙΗΤΗ

686-687: Αν είχε τηρήσει την εντολή του Αχιλλέα θα ξέφευγε από την τραγική μοίρα του θανάτου.

688-691: Ο Δίας οδηγεί τον Πάτροκλο προς τον θάνατο.

693: Η αριστεία του Πατρόκλου θα έχει ως κατάληξη τον θάνατό του («οι θεοί σ’ εκάλεσαν στον Άδη»).

700-701: Ο  Απόλλωνας σχεδιάζει τον θάνατο του Πατρόκλου.

751-753: Ο Πάτροκλος που ορμά να πάρει το νεκρό σώμα του Κεβριόνη, παρομοιάζεται με λιοντάρι που επιτίθεται σε ταύρους αλλά «η αντρειά του το φονεύει».

780: Οι Αχαιοί νικούν και παίρνουν τον νεκρό Κεβριόνη « χωρίς να θέλ’  η μοίρα».

787:  Ο Πάτροκλος κάνει τέταρτη επίθεση εναντίον των Τρώων. Όμως « τότε σου εφάνη, Πάτροκλε, το τέλος της ζωής σου».

Σε αρκετές περιπτώσεις ο ποιητής απευθύνεται σε β΄ πρόσωπο στον Πάτροκλο εκφράζοντας  τη συμπάθεια και τη συμπόνια του (αποστροφή).

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΚΛΟΥ

Είναι αποτέλεσμα σύμπραξης ενός θεού και δύο θνητών. Συντελείται σε τρεις φάσεις:

α' φάση:

ΠΑΤΡΟΚΛΟΣ – ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ: Ο ήρωας ορμούσε στη μάχη «ωσάν θεός». Μόνο ένας θεός θα μπορούσε να τον αντιμετωπίσει. Ο Απόλλωνας πλησιάζει αθέατος, καλυμμένος με ομίχλη. Χτυπά πισώπλατα τον Πάτροκλο και τον αφοπλίζει. Ο ήρωας ζαλισμένος και άοπλος μπορεί να χτυπηθεί τώρα και από θνητό. Ο Απόλλωνας χρησιμοποιεί δόλια μέσα. Οι ενέργειες των θεών δεν είναι πάντοτε σύμφωνες με ηθικούς κανόνες (ανθρωπομορφισμός).

Απόλλωνας  : προστατεύει τους Τρώες και ενανθρωπίζεται για να τους σώσει. Ενθαρρύνει τον Έκτορα να επιτεθεί και παράλληλα απωθεί τον Πάτροκλο από τα τείχη της Τροίας. Με δόλιο τρόπο του αφαιρεί τα όπλα, αντίθετα με τον κώδικα ηθικής της ηρωικής εποχής και τον κάνει εύκολη λεία για τους Τρώες. Ωστόσο οι θεοί στην Ιλιάδα δεν ακολουθούν τα πρότυπα και τους ηθικούς κανόνες των θνητών. Ο Πάτροκλος ζωσμένος με τα θεϊκά όπλα του Αχιλλέα, δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί από κανέναν θνητό. Έτσι η παρέμβαση του Απόλλωνα θεωρείται απαραίτητη.

β' φάση:

ΠΑΤΡΟΚΛΟΣ- ΕΥΦΟΡΒΟΣ:  Ο Εύφορβος χτυπά επίσης πισώπλατα και ύπουλα τον Πάτροκλο με το δόρυ του. Στη συνέχεια βιάζεται να απομακρυνθεί παρόλο που ο αντίπαλός του είναι πληγωμένος (εξαίρεται η ανδρεία του Πατρόκλου). Ο ποιητής αφιερώνει τέσσερις στίχους (808-811) για να μας παρουσιάζει τον Εύφορβο. Τονίζει σκόπιμα τη γενναιότητά του για να δείξει ότι ακόμη κι ένας τόσο άξιος πολεμιστής φοβάται τον Πάτροκλο και δεν τον αντιμετωπίζει κατά πρόσωπο.

γ' φάση:

ΠΑΤΡΟΚΛΟΣ- ΕΚΤΟΡΑΣ:  Ο Έκτορας πλησιάζει τον τραυματισμένο βαριά Πάτροκλο και του δίνει το τελικό χτύπημα. Ο Έκτορας δεν χτυπά ύπουλα, όπως οι δύο προηγούμενοι («εστήθη εμπρός»). Ωστόσο, χτυπά έναν άοπλο και τραυματισμένο αντίπαλο. Η κίνησή του να σταθεί μπροστά στον αντίπαλό του και να τον χτυπήσει, δείχνει μάλλον έπαρση παρά θάρρος. Δεν ξεχνάμε ότι λίγη ώρα πριν, αντιμετώπιζε το δίλημμα:  να αντιμετωπίσει τον Πάτροκλο ή να κλειστεί στα τείχη με τον στρατό του. Το κατόρθωμα του Έκτορα μειώνεται κατά πολύ, γιατί χτυπά τρίτος τον αντίπαλό του, γεγονός που επισημαίνεται και από τον Πάτροκλο. Ο Έκτορας καμαρώνει για το κατόρθωμά του και καυχιέται για μια νίκη που δεν του ανήκει ολοκληρωτικά. Αγνοεί την προφητεία του Πατρόκλου και έχει την ψευδαίσθηση ότι μπορεί να σκοτώσει και τον Αχιλλέα.

                Συνοψίζοντας, ο θάνατος του Πάτροκλου αποτελεί την πιο σημαντική ανδροκτασία  επώνυμου Αχαιού στην Ιλιάδα. Ο ποιητής παρουσιάζει τον θάνατό του με τέτοιον τρόπο, ώστε αυτός που τελικά εξαίρεται και κερδίζει τον έπαινο για τη γενναιότητά του είναι ο ηττημένος, ο ήρωας που πεθαίνει, κι όχι ο νικητής.

ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΚΛΟΥ

 Επισημαίνει ότι για τον θάνατό του συνέπραξαν δύο θεοί, ο Δίας και ο Απόλλωνας.

Τονίζει ότι ο πρώτος θνητός που τον χτύπησε ήταν ο Εύφορβος

Περιορίζει το κατόρθωμα του Έκτορα στη σκύλευση των όπλων. Μειώνει την επιτυχία του.

 Προφητεύει στον Έκτορα ότι σύντομα θα τον σκοτώσει ο Αχιλλέας.

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΚΛΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΠΟΣ

Ο θάνατος του Πάτροκλου αποτελεί μια απρόβλεπτη συνέπεια της οργής του Αχιλλέα και της αποχώρησής του από τη μάχη.

Η οργή του  Αχιλλέα στρέφεται τελικά εναντίον του ίδιου, αφού χάνει τον σύντροφό του.

Η μανία του Αχιλλέα να εκδικηθεί, κι όχι ο θυμός του, θα είναι στο εξής η κινητήρια δύναμη του έπους.

Ο θάνατος του Πάτροκλου είναι άρρηκτα δεμένος με τον θάνατο του Έκτορα.

Η ΥΒΡΙΣ ΤΟΥ ΕΚΤΟΡΑ

• υπερηφανεύεται για μια νίκη απέναντι σε έναν άοπλο και πληγωμένο αντίπαλο 
• η νίκη αυτή δεν του ανήκει ολοκληρωτικά, αφού έχουν προηγηθεί τα χτυπήματα ενός θεού κι ενός θνητού 
• δείχνει ασέβεια απέναντι στον ιερό θεσμό της ταφής των νεκρών, δηλώνοντας πως θα αφήσει άταφο το πτώμα του Πατρόκλου για να το φάνε τα όρνια 
• αψηφά τα προφητικά λόγια του Πατρόκλου 
• υποστηρίζει πως μπορεί να νικήσει ακόμα και τον ίδιο τον Αχιλλέα

ΗΘΟΓΡΑΦΗΣΗ ΠΡΟΣΩΠΩΝ

Πάτροκλος: τραγικό πρόσωπο: πεθαίνει τη στιγμή που βρίσκεται στο απόγειο της δόξας του, διορατικός (προβλέπει το θάνατο του Έκτορα), γενναίος, δυνατός, ικανός πολεμιστής, ατρόμητος, υβριστής

Έκτορας: στην ενότητα αυτή ο Έκτορας δεν υπακούει στους ηθικούς κανόνες της μάχης και επιτίθεται στον άοπλο και ήδη πληγωμένο Πάτροκλο. Την πτώση του Πάτροκλου ακολουθεί η καθιερωμένη καυχησιολογία, όπου ο Έκτορας υπερηφανεύεται ότι είναι ο πρώτος πολεμιστής της Τροίας, ειρωνεύεται και χλευάζει τον αντίπαλό του. Το μόνο που σκέφτεται είναι η ασφάλεια που παρέχει στους Τρώες ο θάνατος του Πάτροκλου. Μοιάζει να είναι ασεβής και υπερβολικά σκληρός απέναντι στον ετοιμοθάνατο Πάτροκλο.

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ:   στοιχεία που μας δίνουν πληροφορίες για τον πολιτισμό της εποχής:

• οπλισμός: λόγχη, ασπίδα, ακόντια, κράνος, κοντάρι, θώρακας 
• κατεργασία μετάλλων & δέρματος
• αμάξι (για μετακινήσεις και ως άρμα μάχης)
• ηνίοχος (οδηγός άρματος)
• τείχος
• πλοία (ναυπηγική) 
• άλωση πόλης: ολοκληρωτική καταστροφή, εξόντωση ανδρών, αιχμαλωσία και υποδούλωση γυναικών
• διεξαγωγή μάχης: οι ομηρικοί ήρωες μάχονταν πεζοί ή πάνω στο άρμα, εκτός από τα όπλα μάχονται και με πέτρες, σκύλευση όπλων νεκρού αντιπάλου: για να κριθεί κάποιος νικητής της μάχης, πρέπει να γίνει κάτοχος των όπλων ή του σώματος του αντιπάλου, συμπλοκές γύρω από το σώμα του νεκρού

ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ: στοιχεία που μας δίνουν πληροφορίες για τις ιδέες, τις αντιλήψεις, τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων της ομηρικής εποχής

 α. ανθρωπομορφισμός των θεών: αποδίδονται στους θεούς ανθρώπινα χαρακτηριστικά, ιδιότητες, συναισθήματα & αδυναμίες: ο Απόλλωνας χρησιμοποιεί δόλο για να νικήσει τον Πάτροκλο

β. η επέμβαση των θεών στα ανθρώπινα: οι θεοί επεμβαίνουν στα ανθρώπινα πράγματα και καθορίζουν τις εξελίξεις: ο Δίας δίνει θάρρος στον Πάτροκλο, ο Απόλλωνας παρακινεί τον Έκτορα να μπει στη μάχη, απομακρύνει τον Πάτροκλο από τα τείχη, ο Απόλλωνας τραυματίζει και αφοπλίζει τον Πάτροκλο.

γ. η ευθύνη του ανθρώπου για τις πράξεις του: ο Πάτροκλος παρασύρεται από τις επιτυχίες του, ξεχνά τις συμβουλές του Αχιλλέα, ξεπερνά τα όριά του, με τη στάση του οδηγείται στο θάνατο.

 δ. άτις - ύβρις - νέμεσις - τίσις (τύφλωση του νου - υπέρβαση ορίων - οργή θεών - τιμωρία): ο Πάτροκλος παρασύρεται από τις επιτυχίες του (άτη), αν και επιτεύχθηκε ο στόχος του (να απωθήσει τους Τρώες και να σώσει τα πλοία) δεν επιστρέφει, σύμφωνα με τις εντολές του Αχιλλέα, αλλά προσπαθεί να πατήσει τα τείχη της Τροίας (ύβρη), επέμβαση Απόλλωνα (νέμεση, θάνατος Πατρόκλου (τίση).

 ε. η σκύλευση του νεκρού πολεμιστή: μεγάλη τιμή και δόξα για το νικητή, ατίμωση για το νεκρό, συμπλοκές γύρω από το σώμα του νεκρού

 στ. η μοίρα = το μερίδιο κάθε ανθρώπου στη ζωή, ό,τι του αναλογεί από χαρές και λύπες

α)το πιο σίγουρο που αναλογεί σε όλους τους ανθρώπους είναι ο θάνατος (μοίρα = θάνατος)

β) στο έπος ούτε θεοί, ούτε άνθρωποι μπορούν να ξεφύγουν από τη μοίρα

γ) στον Όμηρο οι ήρωες παίρνουν ελεύθερα αυτό που τους έχει γράψει η μοίρα

εδώ: η μοίρα θεωρείται παντοδύναμη (στ. 853) και  ο Πάτροκλος αποδίδει το θάνατό του στη μοίρα (στ. 849)

 ζ. οι προφητικές ικανότητες των μελλοθάνατων: ο Πάτροκλος προφητεύει το θάνατο του Έκτορα από τον Αχιλλέα

η. η ψυχή: οι ψυχές των νεκρών κατεβαίνουν στον Άδη.

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

a. τριαδικό σχήμα

τρεις φορές προσπαθεί  ο Πάτροκλος να πατήσει το τείχος της Τροίας

τρεις φορές τον σπρώχνει ο Απόλλωνας

τρεις φορές ορμά ο Πάτροκλος ενάντια στους Τρώες

τρίτος χτυπά τον Πάτροκλο ο Έκτορας

β. αποστροφή: ο αφηγητής απευθύνεται σε κάποιον από τους πρωταγωνιστές του έπους σε β΄ ενικό πρόσωπο, σαν να συμμετέχει και ο ίδιος στα γεγονότα.

εδώ: ο ποιητής απευθύνεται στο Πάτροκλο 6 φορές, δείχνοντας συμπάθεια και συμπόνια προς τον ήρωα που σε λίγο θα πεθάνει.

γ. προοικονομία: ο ποιητής μας προετοιμάζει για γεγονότα που θα συμβούν αργότερα:

στ. 686-687, 692-693: ο θάνατος του Πατρόκλου

στ. 688-691: ο θάνατος του Πατρόκλου από τον Έκτορα

στ. 700-701: ο ρόλος του Απόλλωνα στο θάνατο του Πατρόκλου

στ. 707-709: ο θάνατος του Πατρόκλου και του Αχιλλέα (ο οποίος, όμως, δε θα παρουσιαστεί στην Ιλιάδα)

στ. 730:  η νίκη του Έκτορα

στ. 799-800: η σκύλευση των όπλων του Πατρόκλου και ο θάνατος του Έκτορα

στ. 851-854: ο θάνατος του Έκτορα

δ. επιβράδυνση: καθυστερείται η εξέλιξη της πλοκής πριν από ένα σημαντικό γεγονός, με την παρεμβολή περιγραφής ή αφήγησης που δε συνδέονται άμεσα με το συγκεκριμένο θέμα και εντείνεται η αγωνία και το ενδιαφέρον του αναγνώστη: καθυστερείται ο θάνατος του Πατρόκλου με: α)τα κατορθώματα του ήρωα, β) την αποκορύφωση της αριστείας του και γ)το σταδιακό αφοπλισμό του

Η πτώση του Πάτροκλου γίνεται πιο τραγική μετά την αριστεία του και αυξάνεται η συμπάθεια των ακροατών προς τον Πάτροκλο.

ε. πλατιά παρομοίωση: παρομοίωση που εκτείνεται σε περισσότερους από ένα στίχους. Η εικόνα που θέλει να τονίσει ο ποιητής παρομοιάζεται με μια άλλη εικόνα από τη φύση ή τη ζωή, που είναι περισσότερο οικεία στον ακροατή. Κατά την ανάλυση μιας πλατιάς παρομοίωσης διακρίνουμε:

α. τι παρομοιάζεται

β. με τι

γ. το κοινό τους σημείο

δ. το ρόλο της παρομοίωσης

1. στ. 745-749

α. τι παρομοιάζεται: ο Κεβριόνης που πέφτει νεκρός από το αμάξι

β. με τι: με δύτη που βουτάει στη θάλασσα για να βρει στρείδια

γ. το κοινό τους σημείο: η φορά προς τα κάτω & η ευκολία της πτώσης

δ. ο ρόλος της παρομοίωσης: παραστατικότητα, αντίθεση ειρηνικής και πολεμικής σκηνής, ειρωνεία

2. στ. 752-754

α. τι παρομοιάζεται: ο Πάτροκλος

β. με τι: με λιοντάρι που ορμάει πάνω σε ταύρους και τους αφανίζει μέχρι που πληγώνεται στο στήθος

γ. το κοινό τους σημείο: η ορμή, η μανία

δ. το ρόλο της παρομοίωσης: παραστατικότητα, προοικονομεί το θάνατο του Πατρόκλου

3. στ. 757-761

α. τι παρομοιάζεται: ο Έκτορας και ο Πάτροκλος που μάχονται για το νεκρό σώμα του Κεβριόνη

β. με τι: με λιοντάρια που παλεύουν λυσσασμένα για ένα σκοτωμένο ελάφι

γ. το κοινό τους σημείο: η λύσσα, η γενναιότητα

δ. το ρόλο της παρομοίωσης: παραστατικότητα, τονίζεται ότι οι δυο αντίπαλοι είναι ισότιμοι, αφού παρομοιάζονται και οι δύο με λιοντάρια

4. στ. 765-771

α. τι παρομοιάζεται: οι Αχαιοί και οι Τρώες που συγκρούονται γύρω από το νεκρό Κεβριόνη

β. με τι: με δυο αντίθετους ανέμους που φυσούν με ορμή μέσα σε πυκνό δάσος

γ. το κοινό τους σημείο: η ορμή

δ. το ρόλο της παρομοίωσης: ζωντάνια, παραστατικότητα, δίνεται έμφαση στον ήχο (ηχητικές και οι δύο εικόνες), εικόνα από τη φύση Þ διάλειμμα από την ένταση του πολέμου

5. στ. 823-829

α. τι παρομοιάζεται: η θανάτωση του Πάτροκλου από τον Έκτορα

β. με τι: με τη θανάτωση αγριόχοιρου από λιοντάρι

γ. το κοινό τους σημείο: η εξόντωση του αντιπάλου

δ. το ρόλο της παρομοίωσης: παραστατικότητα, τονίζεται η ανισότητα της σύγκρουσης, προβάλλεται η γενναιότητα και η αντίσταση του Πάτροκλου

στ. απλές παρομοιώσεις: ως δαίμων (στ. 705), ως βουτηχτής (στ. 743), ωσάν θεός (στ. 786)

ζ. ρεαλισμός: προσπάθεια για πιστή και αντικειμενική απόδοση της πραγματικότητας: οι σκηνές των θανάσιμων τραυματισμών του Κεβριόνη και του Πατρόκλου περιγράφονται με ακρίβεια και ωμότητα

η. αντιθέσεις

• άνοδος Πατρόκλου (αριστεία) - πτώση του (θάνατος)
• μάχη με έντονη κίνηση -  νεκρός Κεβριόνης
• ειρηνική σκηνή γεωργών - πολεμική σκηνή μάχης

θ. επική / τραγική ειρωνεία: οι ακροατές / αναγνώστες / θεατές γνωρίζουν πράγματα που ο ήρωας αγνοεί

στ. 744-750: ο Πάτροκλος χλευάζει τον νεκρό αντίπαλό του, αγνοώντας πως και το δικό του τέλος πλησιάζει

στ. 832-835: ο Έκτορας αγνοεί πως το τέλος του πλησιάζει και μαζί και η καταστροφή της Τροίας

στ. 836: ο Έκτορας αγνοεί πως το δικό του σώμα είναι αυτό που θα κακοποιηθεί και θα μείνει άταφο για μέρες και όχι του Πατρόκλου

στ. 838-841: ο Έκτορας ισχυρίζεται πως ο Αχιλλέας έστειλε τον Πάτροκλο στη μάχη

στ. 860-861: ο Έκτορας πιστεύει πως θα σκοτώσει τον Αχιλλέα, ενώ θα συμβεί ακριβώς το αντίθετο

http://www.slideshare.net/mfroudaraki/ss-30275582 
http://www.dailymotion.com/video/xe1kdl_the-death-of-patroclus_shortfilms#from=embediframe