Δ΄ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ ΣΤΙΧΟΙ: 1500-1592

Θέματα:

1. Η ολοκλήρωση της μηχανής: προηγούμενες φάσεις: α)σχεδιασμός της στο τέλος του Β' Επεισοδίου και β)υλοποίηση του μεγαλύτερου μέρους της στο Γ' Επεισόδιο με την εξύφανση του δόλου. Στο Δ' Επεισόδιο, ολοκληρώνεται η μηχανή σωτηρίας.

Σύμμαχοί ηρώων: Σιωπή Θεονόης, σιωπή Χορού και Σκευή Μενελάου

Νέα Εμπόδια: Προτάσεις Θεοκλύμενου

Τρόποι υπέρβασης δυσκολιών: Λογικά Επιχειρήματα (επίκληση στη λογική "ποιο το όφελος... αν πεθάνο;") και δημιουργία κατάλληλου συναισθηματικού κλίματος (επίκληση στο συναίσθημα: προσποίηση αγάπης, υπόσχεση γάμου, κολακεία της ματαιοδοξίας του Θεοκλύμενου "στους δούλους δούλος να μη γίνεις") και δίσημοι λόγοι.

2. Χαρακτήρες ηρώων.

ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΙΑ (στοιχεία όψις):

Μετά το Β Στάσιμο και την παρέμβαση του Χορού με το μυστηριακό του τραγούδι, στη σκηνή εμφανίζονται η Ελένη και ο Μενέλαος. Εκείνη στα μαύρα, βαρυπενθούσα, εκείνος αστράφτει μέσα στην ολοκαίνουρια αρματωσιά του. Οι θεατές αναγνωρίζουν τον ομηρικό ήρωα, αφού τώρα φοράει χιτώνα καθαρό και κρατάει ασπίδα και δόρυ (εξυπηρετεί το σχέδιο απόδρασης, η νέα εικόνα του θυμίζει την πραγματική του ταυτότητα -βασιλιάς και ήρωας και αποκατάσταση του: πριν φοβισμένος ρακοφόρος και τώρα δυναμικός ήρωας). Μετά το μονόλογο της Ελένης βγαίνει στη σκηνή και ο Θεοκλύμενος μαζί με δύο δούλους που κρατούν τις νεκρικές προσφορές. Το ύφος της Ελένης, καθώς μιλάει με το Θεοκλύμενο, μπροστά στο Μενέλαο, ανάλογο των δίσημων λόγων.

ΕΝΟΤΗΤΕΣ – ΠΛΑΓΙΟΤΙΤΛΟΙ:

1^Η ΕΝΟΤΗΤΑ: Στ.1500-1523: Τα νέα από το παλάτι - Ο μονόλογος της Ελένης

            Η Ελένη στρέφεται προς το Χορό. Τον πληροφορεί πως η Θεονόη δεν αποκάλυψε την αλήθεια στο Θεοκλύμενο, αφού του είπε πως ο Μενέλαος πνίγηκε, άρα το σχέδιο εξαπάτησής του έχει τεθεί σε εφαρμογή. Στη συνέχεια προαναγγέλλει την έξοδο του βασιλιά από το παλάτι και ζητά την εχεμύθεια των γυναικών του Χορού.

2^Η ΕΝΟΤΗΤΑ: α)Στ.1524-1565: Η παρέμβαση του Θεοκλύμενου και οι αντιδράσεις της Ελένης.

                          β)Στ.1566-1580: Οι οδηγίες του Θεοκλύμενου.

            Ο Θεοκλύμενος διατάζει τους δούλους του που κρατούν τις νεκρικές προσφορές να βαδίζουν κατά την τάξη που όρισε ο ξένος. Έπειτα στρέφεται προς την Ελένη, η οποία δείχνει ταραγμένη και θλιμμένη. Την προτρέπει να μείνει μαζί του, γιατί φοβάται μήπως παρασυρμένη από τον πόνο της, πέσει στη θάλασσα. Εκείνη όμως του τονίζει ότι είναι καθήκον της να τιμήσει η ίδια τον πρώτο της άντρα, αλλά δεν υπάρχει κανένα όφελος να πεθάνει κι αυτή μαζί του. Με αυτή την απάντηση άλλωστε θα διαπιστώσει για μία ακόμη φορά ο Θεοκλύμενος πόσο άξια γυναίκα είναι η μελλοντική του σύζυγος. Γεμάτος χαρά μετά τη διαβεβαίωση της Ελένης, δίνει εντολή να ανοιχτεί στο πέλαγος η «πεντηκόντορος ναυς» με κυβερνήτη το Μενέλαο, στον οποίο οι ναύτες πρέπει να υπακούν πιστά. Την πρότασή του να ακολουθήσει κι αυτός τους ναύτες του στο καράβι, η Ελένη με πονηριά την απορρίπτει. Κύριο μέλημά του πρέπει να είναι οι ετοιμασίες του γάμου. Έτσι ο Θεοκλύμενος εγκαταλείπει χαρούμενος τη σκηνή, σκεπτόμενος μάλιστα ότι το σπίτι του θα μείνει αμόλυντο καθώς δε θα έρθει σε επαφή με το νεκρό.

3^Η ΕΝΟΤΗΤΑ: Στ.1581-1591: Η προσευχή του Μενελάου.

Ο Μενέλαος απευθύνει την τελευταία προσευχή προς το Δία, επικαλούμενος την προστατευτική του δύναμη και τη σοφία. Εύχεται οι θεοί να δώσουν τέλος στα βάσανά του που εξαιτίας αυτών υποφέρει πάρα πολλά χρόνια.

ΠΡΟΣΩΠΑ

ΕΛΕΝΗ: Δεν παρατηρούμε εντυπωσιακές αλλαγές από τα προηγούμενα επεισόδια. Έξυπνη, ετοιμόλογη, αποφασιστική κρατά στα χέρια της τη σωτηρία τη δική της και του Μενέλαου. Εξασφαλίζει τη σιωπή του χορού. Η επινοητικότητά της αρχίζει να αποδίδει αν και πρέπει να άρει τις τελευταίες επιφυλάξεις του Θεοκλύμενου, κάτι που τελικά καταφέρνει χρησιμοποιώντας τη φυσική της σαγήνη και εξυπνάδα (στ.1565) και ως κύριο επιχείρημα τον επικείμενο γάμο και κάνοντάς τον να πιστέψει πως αποτελεί υπόδειγμα συζύγου. Δυναμική, αποφασιστική, λογική, έξυπνη, πονηρή, ψύχραιμη.

       ΘΕΟΚΛΥΜΕΝΟΣ: Αρχικά καχύποπτος και δύσπιστος (α. ρωτάει ο ίδιος τη Θεονόη για το Μενέλαο, β. θέλει να πείσει την Ελένη να μην πάει ή γ. αν πάει, να τη συνοδεύσει ο ίδιος),  τελικά όμως μετατρέπεται σε πειθήνιο όργανο της Ελένης, αποδεικνύοντας πόσο ανίσχυρος είναι μπροστά στη σαγηνευτική ομορφιά της. Εξάλλου η ετοιμότητά της και τα πειστικά της επιχειρήματα δεν του αφήνουν κανένα περιθώριο για να την αμφισβητήσει και να μην την εμπιστευτεί. Δύσπιστος, κυριεύεται από το πάθος του για την Ελένη.

ΜΕΝΕΛΑΟΣ: Δεν είναι ο ρακένδυτος ναυαγός, αλλά ο λαμπροφορεμένος ομηρικός ήρωας (Κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι το γεγονός ότι ο Μενέλαος  αλλάζει διάθεση, όταν αλλάζει ρούχα, είναι κωμικό στοιχείο. Άλλοι πάλι θεωρούν ότι είναι απολύτως φυσιολογική η αλλαγή. Η εμφάνιση πάντα επηρεάζει την ψυχολογία μας). Ο τόνος του έχει αλλάξει. Επιβλητικός και σταθερός, έτοιμος να αναλάβει δράση, με ευσέβεια και ειλικρίνεια ζητά την βοήθεια των θεών για το ριψοκίνδυνο εγχείρημα. Δείχνει ευσέβεια και πίστη στους θεούς.

ΤΡΑΓΙΚΟ-ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ

Εκείνο που φαίνεται να κυριαρχεί στο Δ επεισόδιο είναι η αγωνία των πρωταγωνιστών να εξασφαλίσουν τη σωτηρία τους. Πλάι στους δύο συζύγους βρίσκεται ο Θεοκλύμενος που αποτελεί εμπόδιο. Έτσι αποφασίζεται να εξαπατηθεί και πολύ έντεχνα εμπλέκεται στην πλεκτάνη της Ελένης. Από μία πλευρά μπορεί να θεωρηθεί τραγικό πρόσωπο, αφού θεωρεί ότι ενεργεί προς όφελός του, οι ενέργειές του όμως στρέφονται εναντίον του. Από την άλλη ενυπάρχει το κωμικό στοιχείο που φαίνεται να υπερισχύει κυρίως με την πλήρη υποταγή του στην Ελένη.

Παρά τον αργό χαρακτήρα της αρχής του Επεισοδίου, στη συνέχεια η δράση επιταχύνεται με την είσοδο και την έξοδο του Θεοκλύμενου και εντείνεται με την προσευχή του Μενελάου.

Το σκηνοθετημένο φαίνεσθαι – οι δίσημοι λόγοι και  η λειτουργία τους

Στ. 1541: όλα τα κακά (εννοεί η Ελένη), όλα τα καλά(ακούει ο Θεοκλύμενος) 

Στ. 1544-45: την απόδραση του ζωντανού Μενέλαου, τις τιμές στο νεκρό Μενέλαο. 

Στ. 1545-46: η επιτυχία του σχεδίου απόδρασης , ο γάμος με την Ελένη. 

Στ. 1555: η απόδραση-σωτηρία, οι τιμές στο νεκρό. 

Στ. 1557: χάρη για την ευκαιρία απόδρασης, χάρη για τη διευκόλυνση ταφής. 

Στ. 1561: το σχέδιο απόδρασης, το τελείωμα του γάμου. 

Στ. 1563: το Μενέλαο, τον ίδιο το Θεοκλύμενο. 

 Οι δίσημοι λόγοι, ένα έξυπνο και διασκεδαστικό παιχνίδι ανάμεσα στη γνώση και την άγνοια, μετριάζουν από τη μια το φόβο και εκτονώνουν την ένταση των ηρώων, ενώ ταυτόχρονα εντείνουν την αγωνία των θεατών, που, συνένοχοι στην εξαπάτηση, βαδίζουν πάνω στο ίδιο τεντωμένο σκοινί με τους ήρωες, φοβούμενοι μήπως ανά πάσα στιγμή αποκαλυφθεί η αλήθεια. Μέχρι τώρα η αντίθεση είναι - φαίνεσθαι δεν ελεγχόταν από τους ήρωες μας. Εδώ σκηνοθετείται από τους ίδιους: σκηνοθετημένο φαίνεσθαι.

Κωμικά στοιχεία του δράματος

Η ειρωνεία της Ελένης και οι δίσημοι λόγοι της που ο Θεοκλύμενος ερμηνεύει ευνοϊκά γι’ αυτόν. 

Ο φόβος του Θεοκλύμενου για πιθανή αυτοκτονία της Ελένης και η παρερμηνεία των δακρύων της. (αφέλεια-ευπιστία) 

Η παρωδία πομπής με τις νεκρικές προσφορές.  Στίχοι 1532-1533: «από τη θλίψη/ για τις χαρές του Μενέλαου».

Ρομαντικά στοιχεία του δράματος

Η προσευχή του Μενέλαου για την ευτυχία του ζευγαριού.

Η απόκρυψη της αλήθειας από τη Θεονόη και το χορό.

Η επικράτηση του δίκαιου στο άδικο.

Η εικόνα του πάνοπλου Μενέλαου -που θυμίζει τον πολεμιστή ιππότη που έρχεται να σώσει την αγαπημένη του.

Τα τελευταία εμπόδια πριν το ήδη διαγραφόμενο αίσιο τέλος.

Η συγκατάθεση για ένα γάμο που διαρκώς αναβάλλεται. 

Τα εξωτικά στοιχεία της πομπής. 

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ Δ΄ΕΠΕΙΣΟΔΙΟΥ

Αναγγέλλεται από την Ελένη η εξασφάλιση της ενεργητικής συμμετοχής της Θεονόης στη μηχανή σωτηρίας και επιδιώκεται η εξασφάλιση της σιωπής του Χορού. 

• Η αλλαγή στην εξωτερική εμφάνιση του Μενέλαου και η προσευχή του προοικονομούν την επικείμενη μάχη στο καράβι. 
• Η ρεαλιστική παρουσίαση της νεκρικής πομπής εντυπωσιάζει με τη θεαματικότητά της το κοινό, αποδίδει πειστικότερα την πλεκτάνη και προκαλεί ανάμικτα συναισθήματα, τονίζοντας το χαρακτήρα σάτιρας – παρωδίας. 
• Ο Θεοκλύμενος θέτει τα τελευταία εμπόδια, επιβραδύνοντας απροσδόκητα την εξέλιξη, ενώ από την άλλη μεριά, με τις ρητές οδηγίες στους ναύτες να υπακούουν τις διαταγές του Μενέλαου, προοικονομείται η ευοίωνη πλευρά των εξελίξεων για το σχέδιο σωτηρίας. Το Δ' Επεισόδιο δεν προσφέρει τίποτε σχεδόν στην εξέλιξη της υπόθεσης, αντιθέτως την επιβραδύνει αισθητά.
• Είναι το πιο σύντομο επεισόδιο (82 στίχοι). Εξελίσσεται σε χαμηλούς τόνους με μόνη εξαίρεση την επιβλητική προσευχή - επίκληση του Μενέλαου στους θεούς.
• Μία από τις προθέσεις του Ευριπίδη είναι να εντυπωσιάσει το κοινό με τη ρεαλιστική παρουσίαση της νεκρικής πομπής, που αποτελεί παρωδία και προκαλεί ποικίλα συναισθήματα.
• Το παιχνίδι των δίσημων λόγων συνεχίζεται με μικρότερη ένταση, ενώ το Δ' επεισόδιο είναι το επεισόδιο αναχώρησης και αποχαιρετισμού των ηρώων.

Συναισθήματα θεατών:  Ευφυείς  Έλληνες εναντίον αφελών βαρβάρων. Ο Αθηναίος θεατής βλέποντας τους ήρωες να εξαπατούν το βάρβαρο αντίπαλο νιώθουν ευχαρίστηση. Είναι γνωστή η άποψη που επικρατούσε σε όλη την αρχαιότητα ότι οι βάρβαροι, δηλ. οι μη Έλληνες, θεωρούνταν και πνευματικά κατώτεροι και απολίτιστοι. Αναπαραγωγή και επιβεβαίωση αυτού του στερεότυπου της εποχής. Οι πολιτισμένοι Έλληνες όμως χρησιμοποιούν δόλο, απάτη;
http://afterschoolbar.blogspot.gr/2012/04/good-bye-eleni.html